Qyteti i lashtë ILIR në Kretë dhe monedha e saj shkruar në shqip ELYRION

* Έλυρος” Quajtur një vend i lashtë në gjuhën para-greke në Kretë (sot Greqi) i pa shpjegueshëm në gjuhën greke dhe i lënë ashtu pa shpjegim sepse aty shkruhet dhe ka kuptimin e qartë: Έλυρος; Élyros = ILYRIN.

Elyros ishte një qytet i lashtë në Kretë jugperëndimore në kodrën e Kefalas, pranë fshatit aktual Rodovani . Elyros përjetoi një periudhë të akneve të paktën deri në periudhën klasike greke, nga 500 në 350 pes. [1] .

Gjatë kësaj periudhe, Elyros ishte një nga qendrat më të rëndësishme urbane të Kretës jugperëndimore, me një popullsi prej rreth 16,000 banorë. Ishte një zyrë dhe qendër tregtare me prodhimin e armëve të mëdha. Pranimet e saj ishin Siria dhe Lissos . Në Elyros, adhuronin Apollonin , bijtë e Filakidit , Filanderi dhe nimfa Akakalidas .

Elyros përmendet si një vend i mundshëm i origjinës së Thalita , krijues i valleve të zjarrit . shekulli apo Elyros ishte në luftë me Kydonia , një qendër e rëndësishme e Kretës në atë kohë [2] .

Banorët e Elyrus dërguan një ambasadë në Oracle të Delphi dhe së bashku një zotim bronzi që përshkruante një Dhi që ushqente Zeusin kur ishte foshnje. Elyros ishte gjithashtu një nga tridhjetë qytetet që nënshkruan aleancën me Eumenes të dytë në 183 pes.
Ishte një qendër e rëndësishme gjatë periudhës romake. Statuja e Filozofit të Elyros, periudha romake, është sot në Muzeun Arkeologjik të Chania .

Robert Pashley ishte i pari që njohu vendndodhjen e qytetit pranë fshatit Rodovani. Apostulli Thenon studioi rrënojat e qytetit më gjerësisht dhe zbuloi një mbishkrim të mbishkrimit “të turbulluar qytetin e Hilarionit ” [4].

Në gjuhën shqipe jo vetem “Amalthea” Dhia që ushqeu Zeusin me qumështin e saj “t’ambël” në Kretën ilire, mer kuptim të qartë vetëm nëpërmjet gjuhës shqipe por edhe vet Bleta ajo që mbledh grumbullon “Melin – dialekti geg” ndaj quhet: “Meli-sa”

E ” Elyros i lashtë ” konsiderohet si një nga qytetet më të rëndësishme të lashtë të Kretës jugperëndimore gjatë kohës para helene dhe romake dhe është ndërtuar mbi kodër “kokë”, 450 metra nga fshati Rodovani. Të gjeturat e deri më tani përfshijnë ndërtimin e karakterit kryesisht publik dhe edhe pse është vlerësuar se ishte një qytet shumë i madh “Elyros” i lashtë ishte një nga qytetet më të rëndësishme në Prefekturën e Chania.

Është një qytet Dorian që ka mbajtur në marrëdhënie me shenjtërinë e Apollo në Delphi. Kjo marrëdhënie konfirmohet nga Pausanias që sheh shekullin e 2-të. AD, tempulli i Apollo përkushtimit të Eliros dhe kjo është gjithashtu vendlindja e qytetit lirik poetit “gjethe e çarë” ose “Thales” ”

Krahu i lashtë i një muri të lashtë

“Eliros i lashtë” preu monedhën e vet me mbishkrimin “ELYRION” 

“Buzë e qytetit, në teori, është  i shekullit të 4 pes. deri në antikitetin e vonë. Në shekullin e 3 Ancient Elyros së bashku me qytetet e saj fqinje ( Hyrtakina, Tala, Pykilassos) kishte krijuar një bllok politik dhe ekonomik me një monedhë të përbashkët, i njohur si një federatë ose një publik i kufijve”.

Një tregues i qartë se sa i fortë ishte ky qytet, rrjedh nga fakti se ai ka prerë monedhën e vet me mbishkrimin ELYRION.

“Në pjesën e përparme të medaljes ishte 'koka dhi' dhe një maje shigjete ndërsa në anën tjetër kjo monedhë kishte bletën e *melit – mjaltit “melisa”. Qyteti lulëzoi veçanërisht gjatë periudhës romake dhe periudhën e hershme bizantine përmendur si një “peshkopi” dhe u shkatërrua nga saraçenët.

Reliket që janë të dukshme në kodrën e Kefallas të Rodoviani [Rrodhobian] datojnë në periudhën romake të qytetit, aty gjenden mbetjet e projekteve infrastrukturore të gjera siç është ujësjellësi. Ky ujësjellës solli ujë në qytet përmes një burimi nga fshati Livadia, që është disa kilometra më lart.

“Në vitin 1963, gjatë ndërtimit të kishës së Zojës në kodër, ishte vendosur dhe gërmuar një bazilike e hershme e krishterë e shek 5-të me mozaikë të ruajtura pjesërisht dhe një tempull të Mesjetës në tre varre.

Ekziston gjithashtu një pronë e një ndërtese që daton në fund të shekullit të 3 dhe 4 pes, ndërsa pjesët e murit të qytetit janë ruajtur gjithashtu. Për fat të keq, nuk ka tregues deri tani se ku ishin banesat! Janë gjetur vetëm ndërtesat publike dhe një pjesë e varrezave ku është mjaft e madhe. Më në përgjithësi, të gjitha ndërtesat që janë gjetur janë të një natyre publike. ”

Antikiteti në zonë lulëzoi nga shekulli 19 deri në shekullin e njëzetë

“Zona ishte shumë e pasur dhe aty janë gjetur  shumë artifakte të e rëndësishme të cilat shumë prej tyre kanë” shkuar “jashtë nga plaçkitësit”, thotë znj Tsigou.

“Ne kemi gjetje të rëndësishme, si skulptura, vazo, por janë të kufizuara për shkak se ne gërmojmë një kompleks të pakët në teritor.Aty gjendet edhe një pishinë shumë e madhe, që do të thotë se ka shërbyer per nevojat gjatë kesaj  bote.

Mënyra e ujsjellësit nga qyteti Livadia është mbresëlënëse.”

Skulptura e gdhendur

Çfarë po ndodh në zonë në vitet e fundit

“Për shkak se aty nuk ka shpronësime nuk mund të bëhen gërmime sistematike, sipas “ligjit greek” që të fillojnë të gërmime mbi  keto prona me pronarë, kjo është e paligjshme. Perpunimet Aktualisht janë të bëra për këtë qytet si monumente të dukshme arkeologjike dhe prerje të kufizuara eksploruese në pronat që i përkasin ministrisë së kulturës.

Këto janë prona të blera në vitin 2002 nga ish Bashkia e Lindjes Selinos dhe Shoqata Kulturore e ish-komunitetit të Rodovanit “Eliros të lashtë”.

“Ky sezon është në progres, blerja e tre pronave që janë në afërsi të ndërtesës së teatrit me shpresën se ajo do të shkojë përpara dhe do të nxjerrë në pah më mirë zonën e ndërtesës, ndërsa në zhvillim e sipër janë veprime për promovimin e mëtejshëm dhe mbrojtjen e qytetit të lashtë ELYRION të Chanias.

Aleksander Hasanas

Gjuha Shqipe Etimologji