-GJUHA ARVANITASE ËSHTË E FOLUR ARKAIKE, APO “ZHARGON”, QË VAZHDON NË QETËSI ECURINË E SAJ HISTORIKE!?

RISHPERNDARJE!

-GJUHA ARVANITASE ËSHTË E FOLUR ARKAIKE, APO “ZHARGON”, QË VAZHDON NË QETËSI ECURINË E SAJ HISTORIKE!?

gjata.arqile2@gmail.com

Abstrakti

                 Një e folur  e vjetër, e ruajtur në kushtet e izolimit dhe e fjetjes për shumë vjet nga trungu arbëror e meriton përkujdesjen dhe detyrimin për ta sjellë në vëmendje të lexuesit, publikut dhe të kësaj koference nëpërmjet kumtesës që do shtjelloj!

           “Thuaj ç’të duash, por gjuha arvanitase është gjuha më e vjetër në Evropë, por mbi të gjitha është gjuhë e mëmës dhe tatës sonë”-1

        1-Aristidh Kola, Sinan Gashi, “”Zëri i arbërorëve në Greqi”, Prishtinë, 2010,f,45

            Arvanitasit përdornin gjuhën e vet amtare në trajtën e folur dhe nuk përdorej si gjuhë e shkrimit, por si kumtime( bashkëbisedime), ligjërime me gojë i vjershave,i valleve dhe i këngëve të tyre në shekuj!.

            Arvanitët pas shekullit të 15-të e deri në kohë të revolucionit grek 1821 përfaqsonin, sipas vlerësimeve të historianëve e filologëve të ndryshëm, rreth 1/3 e popullsisë në vend banimet e hershme dhe të ishullorëve të Greqisë si në: - Krahinën e Tebës, Hidra, Poros, Specias, Andros, Salamina,  e fshatrave në  zona të ndryshme.

             Nëpër këto kumte(si marrëdhënie e të folurit në vendbanimet e tyre) gjejmë urtësinë popullore, ndjenjat e holla  të bashkëjetesës së tyre, të vjershave dhe këngëve arvanitase.Të gjitha bashkë  na shërbejnë për të emërtuar, për të vlerësuar, për të gjykuar më tej rreth vlerave dhe veçorive të tyre në këtë kumtesë.

“Kjo gluha Arbërishte/Ishte gluhë trimërishte/E fliste karbakov Mauli/

Boçari dhe gjithë Suli”-2

2-Sinan Gashi, “Zëri i Arbërorëve të Greqisë”Prishtinë 2010,f,48

  H yrje

           Pas fitores dhe shkëlqimit të revolucionit 1821 emri i Arvanitasve dëgjohet për herë dhe më pak, kjo venitje erdhi si shkak i triunfit të mbretërisë, por sidomos ndikimit të madh të kishës!.

               Nga gjithë leximet, studimet,takimet me shumë arvanitas dhe emra të njohur në Athinë, për aq sa kam pasur mundësi, them me bindje se:

·        -Gjuha Arvanite është e folur arkaike me tipare(veçori) të toskërishtes jugore dhe natyrshëm me element të shumtë greke, sidomos e pa shkruar. Në ditët që jetojmë, kjo e folur ka rënë në nivelin e një “zhargoni”...Por kurrsesi-nuk ekziston si dialekt!

           Këtë ide, vlerësim, apo tezë studimore do mundohem ta sjell:

-Me prova, me përqasje, analiza nga një literaturë e bollshme dhe shtjellime krahasuese të veçorive gjuhësore dhe sintaksore të së folurës Arvanitase. Do vërtetoj këtë tezë me  ballafaqime nga e folura, bashkëbisedimet dhe tekstet gojore arvanitase në trevat ku dhe sot jetojnë arvanitas autokton në shekuj!!

          Këtë përfundim-ideje e bazoj dhe tek një fenomen, që dhe populli e thotë:

-...diçka shumë e rëndësishme, siç është e folura për gjatë jetës së një populli, apo komuniteti, lind, jeton një e vërtetë:

           -Në se një e folur(gjuhë) nuk kultivohet, nuk flitet nga moshat e reja, por bie në dobësi(plogështi) dhe as u përcillet brezave...natyrshëm ajo ligështohet, humbet leksikun e saj dhe si rrjedhoj është e padobishme në krahasim me një gjuhe madhore, që shkruhet dhe flitet sipas normave zyrtare të pushtetit në fuqi.

          -Si rrjedhoj, gjuha që nuk shkruhet dhe as kultivohet, dalë ngadalë del jashtë përdorimit si vlerë gjuhësor. Po kaq i rëndësishëm është dhe fakti se;

-Arvanitasit nuk e kanë të shkruar të folmen e saj. Mungesa e  të shkruarit të një gjuhe, që ronë(ekziston) thjesht si e folur nuk të jep mundësi  të shkruash një periodizim të historisë, mënyrën e të jetuarit dhe strukturat shoqërore e shtetërore, siç ka ndodhur realisht me gjuhën e Arvanitasve, por gjithësesi në vazhdimësi e folura Arvanitase ka lënë vlerat dhe thesare gjuhësore shumë të dobishme për historiografinë e gjuhës së folur në shekuj të Arvanitasve!.

           Deri më sot, nuk ka asnjë dokument, apo dëshmi se:

-Arvanitasit të kenë bërë përpjekje për të krijuar një alfabet për të shkruar të folmen e tyre, ashtu siç bënë Voskopojarët në shekullin e 18-të, apo motrat Qirjazi në 10-të vjeçarin e parë të shekullit të 20-të me dy abetaret  e tyre 1908-1909-të.

Ajo që duhet pranuar si apriori është se:

-Gjuha Arvanitase, e folura e saj nuk përbën një dialekt të mëvetshëm, si toskërishtja, apo gegërishtja.

                “Megjithë goditjet nga pedantët e pushtetit në Greqi, arvanitëria e Greqisë vazhdonë në qetësi ecurinë e saj hisorike.”- 3

3-A.Kola, “Arvanitasit dhe prejardhja e Grekëve”, Tiranë, 2002, shtëpia Botuese-55.f,550

                   Një studim të veçantë në këtë fushë ka shkruar helenisti dhe linguisti gjerman J. P.h. Fallemeyer, i cili në veprat e tij “Historia e gadishullit të Moresë dhe Elementi shqiptar në Greqi”, ishte ndër të parët që shikonte në përbërjen genetike të grekëve modernë elementin e fuqishëm shqiptar.

                Si e thash dhe më lartë,  Arvanitasit në tërë historinë e vet dhe sot, nuk dinë(s’ kanë alfabet në gjuhën Shqipe) të shkruajnë, por ata e shprehin gjendjen shpirtërore, atë lirike dhe epike natyrshëm dhe me ndjenjë.

 Tek Arvanitasit është ruajtur  karakteri i tyre autokton në ato troje që janë dhe sot.

 Jo vetëm kaq... këngët e tyre  këndohen si dikur dhe ruhen ende traditat arbënore të këtij komuniteti, sidomos nëpër fshatrat dhe familjet(Hundri, Kacibardhi, Stenu, Seljaniti,  Bellu,  Manara, Turici) me rrënjë Arvanitase!

DASHURISË-4

Do pjenjë sajtën si e shkon vajza ditën

Vajza nat edit n’ argali Djali nuk e sheh me si me si

Jain vajza nat e dit për të drenjë sum prik

Do bënem gjarpr me pika ti shkone vajz ne sajta

Do bënem gjarpr i bardh ti shkoni vajz në mitar.

4-Vangjel Llapi, ”Antologji e Poezisë Arvanitase”, Shtëpia Botuese “JETA-AIR”,f-22

Ja ç’thotë Elena Gjika:

 “Tek ta  i gjithë zhvillimi përmblidhet tek poezia, të folurit bukur, tek këngët që transemntonin brez pas brezi lavdit e heronjve dhe tek fjala e bukur dhe ndikimin e fuqisë së tyre në jetën e shumë shekujve”.  Siç thotë dhe një proverb tosk;

”dhe malet mund të lëvizin me një fjalë të vetme”(Leondios Lëeondiu)-5

5-A.Kola, “Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve”, shtëpia botuese, 55,viti 2002, Tiranë,f,388

            Në ceremonin e marrjes së Çmimit “NOBEL” poeti Grek Odhisea Elitis u shpreh:

“Nga Arvanitët, paraardhësit e nënës sime, kam trashëguar një sedër, që më ka dalë për mbarë.”-6

6-Odhisea Elitis, “Fytyra  e dytë”(bashkëbisedim i Odhisea  Elitis me Andon Fostjerin dhe Thanas Niarhon), Revista “STILI 97”,Letërsi-Art-Kulturë-Shkencë, Numër.53-54, Shkup 2011, f,211

Fjalë kyçe:

Gjuha. e folura, Arvanitasit, arkaike, zhargon, grek, traditë, prejardhja, e vjetër, kumtet gojore, trojet.

*  *  *

                 Ka krahina, fshatrat të tëra me arvanitas, si p.sh. Thiva, Teva, Poleponezi, Korinthia, Arkadia, Spata, Atikia, Eubea, ishujt Idra, Speca,Andro, Salamina etj. Nëpër këto vend banime, arvanitasit janë të përqëndruar në numër të madh. Gjuha arvanitase vazhdon të flitet edhe sot, por duhet hulumtuar një dukuri…

-Ajo e tkurjes e të folurit nga arvanitasit, që nuk e flasin si më parë.

, Nga të dhënat gojore(por dhe  sipas arkivave Greke,  numri i Arvanitasve ishte::

1. Prefektura Athinës me 50 fshatra kishte 46.105 banorë në vitin 1907.

2-Popullsia e përgjithshme e arvanitasve në të gjithë  vëndin(shtetin Grek) në vitin 1879 arrinte në 176.120 banorë dhe në 1907 në 236.707 banorë.7

7-nformacioni gjendet në linkun : http://www.lithoksou.net/p/plithysmos-kai-xoria-ton-arbaniton-1879-%E2%80%93-1907-2005

 “Një arvanitas i moshës mbi 40-të vjeç në këto vitet e fundit nuk përdor më shumë se 600 fjalë të gjuhës, të folurës arvanitase.

Kjo sepse nuk bëhet fjalë për shkollë, apo ndonjë shkrim të gjetur, të gjuhës së tyre. E folura arvanitase u pasurua në kohë vetëm duke huazuar fjalë nga gjuha greke, ky fenomen ndodhi që në kohën e Skederbeut, siç thuhet tek kënga “Moj e bukura More”! Kjo ka ndikuar së tepërmi në asimilimin e gjuhës Arvanitas, gjuha e tyre erdhi duke u zbehur, sa u katandis kjo që është sot...”-8 .Ndërsa, tek brezi i ri, fatkeqësisht po humbet ajo krenaria dhe dëshira e dikurshme.

8-Ardian Klosi,  “Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit”, K&B,Tiranë 2005,f,32

“Në të vërtetë, po të studiojmë origjinën e heronjëve të kryengritjes së  vitit 1821, do të shohim se shumica ishin Arvanitas dhe flisnin gjuhën arvanitase, ashtu siç e  flisnin gjyshrit tonë.”-9

9-Kastriot Kaçupi, “Kanari heroi Çam i Revolucionit Grek”, Milosao,Sarandë, 2002,f,11

Aristidh Kola:   “Më parë në fshatin tim(Kaçkavel), kur isha i vogël, po mos të dije Arvanitika(shqip) miqtë dhe shokët të tallnin, të vinin në lojë, të injoronin.”-10

10-Ardian Klosi,  “Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit”f,17

       Studiuesi dhe shkrimtari i madh Arvanitas Aristidh Kola ka aritur në një përfundim historik rreth prejardhjes së Arvanitasve në Greqi. Ai thotë:

“– Arvanitasit erdhën në shekullin 14, kur u shpërbë principata e Gjin Bue Shpatës, por ka pasur shumë valë të arvanitasve nga Arbëria, disa dyndje të mëdha në Greqi. Me vdekjen e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, erdhën në Greqi shumë, shumë arvanitas.”-11

11-Arben Llalla, libri “Aristidh Kola dhe shtypi shqiptar.”Shtëpia Botuese ARS-ZZ, Tetovë,viti 2007, f,78

Aristidh Kola, në veprën e tij “Arvanitasit dhe prejardhja e Grekëve” në kapitullin “ARVANITASIT E VITEVE PASKRYENGRITËSE NË GREQI”, f,548-551

Studiuesi A.Kola jep të tjera argumenta:

“Arvanitët janë hallka e hekurt, që lidh lashtësinë me elenizmin e ri”.po aty,”,f,550

Por,  një përfundim i till është kundërshtuar nga shumë studiues të tjer dhe nga vet Arvanitasit.(kjo është një hipotezë që nuk duhet abuzuar, por duhet ende të hulumtohet nga historian dhe studiues/) 

*  *  *

         Presidenti i Qendrës të Artit Europian në Greqi poeti Evangjelos Andreu me origjinë arvanitas, në pritjen që i bëri kjo Qëndër Kulturore Europiane, poetit Ali Podrimja në Prill 2011 na tha:

 -Zona e populluar me arvanitas autokton- PEANIA, që para më se 100 vjetëve quhej me emrin arvanite- si Lopsi.”(shiko dorëshkrimin)Poeti arvanitas E.Andreu na lexoi dy vjersha nga këngët Arvanitas që këndoheshin në Mesogjijo para dy shekujsh, poeti Andreu tha:

“Arvanitët janë grek shumë të lasht me origjinë shqiptare. Natyrisht sot jemi grek, por ruajmë me shumë traditën e stërgjyshërve!” Ky deklarim publik tregonë më së miri se, në masën më të madhe arvanitasit e quajnë vetën grek shumë të lashtë...

VAJTA NË PAZAR

Pulëza bën ve të bardha

Gjeli çë këndon

Të bukurat zgjon.

Vajta në pazar, bleva një delëzë

Delja tha qethmë mua

Pulëza bënë ve të bardha

Vajta në Pazar, bleva një pulëz.

Gjeli çë këndon

Të bukurat zgjon.

Vajta në Pazar, bleva një ushëzë

Usha tha ngalkomë mua

Guçëza tha therrmë mua

Deleja tha qethmë mua

Pulëza bën ve të bardha

Gjeli çë këndon

Të bukurat zgjon.

             Këto vargje janë kumtime, të folura  me gojë gjatë viteve të hershme të cilat këndoheshin(fliteshin me një fjalor të mjaftueshëm), ose mbahen mend që gjithëseicili i përdorte gjatë bashkëbisedimeve)  nga Arvanitasit  para dy shekujve.

Fenomeni i lidhëses-që-e gjejmë kurdoherë në trajtën -çë- si bashkëtingëllore më e zëshme se–që. “çë”ja është- tradicionale e gjuhës së folur të arvanitasve në vite!

NJË GJITONJE

Një gjiton këte matanë

Ka një vajzë, një dardanë.

Ua kërkuam e s’na i dhanë

Le t’e pjekënë, t’e hanë

Ami ata s’pjekënë

Po neve na djegënë.

Shkova ande nga mëhallaj

U derth buça e do më haj.

Ua kërkuam e s’na i dhanë

Le t’e pjekënë t’e hanë.

               Vargjet e mësipërme karakterizohen nga zanorja e hapur si tingëllimë(a-ja)”matanë, dardanë, i dhanë, e hanë dhe me zanoren e pazeshme(ë-n) në rrokjen e fundit pjekënë, djegënë .

                 Në vjershën e mësipërme gjejmë pjesoren e pashtjellueshme si; le t’e pjekënë, le t’e djegënë dhe prejashtimi i zanores të pazëshme-ë, zvendësuar me zanoren-e-(t’e hanë, t’e pjekënë)

” E folura arvanitase u “pasurua” në kohë vetëm duke huazuar fjalë nga gjuha greke, kjo në kohën e Skederbeut, siç thuhet tek kënga “Moj e bukura More”! Ky fenomen ka ndikuar së tepërmi në asimilimin e popullit Arvanitas, gjuha e tyre e parë erdhi duke u zbehur, sa u katandis kjo që është sot..”12

12-Dhimitër L Gjoka,”Motive arbërore”,2007,f,139

KOLOKOTRONËT ME NAM

Mi ljivadhët e Athinës,

Moj me spathja

Allakot’ ati suferindë,(tërbohej ati suferinë)

me birin, moj të Mesinës.

More  hora mana  shumë,(o vendi me mana shumë)

Pollje paljikarë me zuljmë,

Kollokotronëtë ljumë.-13

13-MOTIVE ARBËRORE, Dhimitër L Gjoka, Gusht 2007,f,15

                   Në këto vargje ndjej entusiazëm poetik, pse jo, do ta quaj dhe si fluturime poetike dhe pse me një leksik shumë arkaik!

                    Si në rastin e kësaj vjershe(dhe në tërsi)te të gjitha prurjet në këtë kumtesë janë gjuhë e folur, jo të shkruara sipas gjuhës shqipe në dialektin e toskërishtes në vitet e vonëshme. Po kështu duhet të pranojmë se;

-Traditat, ritet, këngët, tekstet gojore të valleve shumëshekullore  të arvanitasve i kemi dhe si një jetësi të kulturës popullore që ruhen dhe janë trashëguar brez pas brezi tek Arvanitasit.

                Karakteristikë e poezisë “Kolokotronët me nam” është ruajtja e tipareve arkaike. Pothuaj në  të 7-të vargjet e saj,  çdo lexues dhe me njohuri të kufizuar e asimilon lëndën e kësaj vjershe.

Qasja e –j-së para i-s i jep vargut intonacionin muzikor dhe metafora ka kuptimin e saj të veçant!

*  *  *

Për efekte analitike po sjell disa emra autorësh që na kanë prur fjalë të mirëfilli autokton më të moçme, apo  monologe  të përdorura si të folur Arvanitase arkaike. Ato na japin një tabllo të qartë të një të folure(si kumte) ardhur nga thellësia e shekujve dhe me sa duket, arvanitasit janë popull autokton në trojet e tyre!!

Gjatë leximeve të veprave të autorëve që kanë shkruar për Arvanitasit, kam ndjer se:

-Studiuesit e shumtë  janë dashuruar me gjuhën e arvanitasve, me pastërtinë dhe trajtat e saj të bukura. Po shenjoj disa emra që e kanë qëmtuar dhe pasuruar fjalorin e të folurit e Arvanitasve.

1-Ja disa emra:

-Boçari, 2-Vangjel Lapi, 3-A.Kola, 4-Evangjelis Andreu

-Boçari  brëtek(bretk, bretkosë), derkem(dergjem),gërthelë(gafore), shënetre(shëndre), menatë(mëngjes), marrësonem(marësirë), hej(hije),fufufajkë(kukuvajkë)

-Vangjel Lapi (fragment nga një këngë)

“Këtë botë tan e kemi/kësaj botë djelmë jemi/gjakun kemi derdhur/se kanë hjir i kemi djekur/derdhmë gjakun për Greqinë/neve i dham atë lirinë/Arvanitas të këndojmë/gluhënë mos ta harojmë/golme gol e betet jeta/bahet me keg e drejta.”

-Aristidh Kola: lasios(lesh),mis(miu),arura(arë),qion(qen), ronio(roj), ethir(ethe), alfiton(elbi), versi(vesa),theti(deti),kiro(korr), margos(marrë), tati(ati),nisos(nuse)

-Evangjelis Andreu-ushëzë(mushkë), guçëza(pula), buça(qeni), ammi ata(por ata), delezë(dele)

.”Jorgji piek derën’e Dhimitrit:Dhimitër flae akoma?

Dimitri: Ti, Jorgji, jë?-ndëlë-më një çiçkë: pce sgjëshurë.

Jani:-Nani mbë një: prit! Arrura.(u ngrit Dhimitri e hapi derën)-14

14-Në veprën, Ardian Klosi,  “Netët Pellazgjike të Karl Reinhodit”, K& B, Tiranë 2005 gjenë mbi 30 faqe libri me monologe dhe dialoge nga e folmja arkaike e të folmes Arvanitase!,f(51-88)

            Gjithçka paraqita më sipër, mua më thonë se; E folura(teksti i bisedimit gojor) Arvanitase ishte një e folur arkaike në dëshmitë, legjendat, traditat,, pasi dhe sot në shumë vendbanime të tyre nuk i gjenë në këto trajta.

                  Por duhet marr në konsideratë dhe ky mendim:

  “Atje ku arvanitasit janë në pakicë, gjuha arvanitase ka humbur. Tashmë, dihet: Gjuha arvanitase nuk është gjuhë e punës së përditshme. Ajo është gjuhë e zemrës, e mëmës dhe e tatës, është gjuha e shtëpisë, e vatrës. Në qoftë se rritesh pranë gjyshit dhe gjyshes, ashtu siç u rrita unë, e mëson gjuhën arvanitase, sepse tata dhe mëma janë në punë të shumtin e kohës.”-15

15-Arben Llalla, “Aristidh Kola dhe shtypi Shqiptar”, shtëpia Botuese ARS-ZZ, viti 2007, 76.

                   

                 Dim nga arkivat,  nga historia e  jetës se, në epokën e pavarësisë së Greqisë më 1821...

-Në ato kohë gjendja politiko-shoqërore ishte një realitet dy gjuhësor(ishte epoka e lulëzimit dhe e forcës së gjuhës Arvanite). Parlamenti Kombëtar i Greqisë në Argolidë me mbretin OTTON më 1832 dhe gjatë një dhjetëvjeçari bisedonte (komunikonin)në gjuhën shqipe, ndërsa shkresat administative hartoheshin në greqisht.Veç kësaj mbreti i parë i Greqisë, gjermani OTTO, që me ardhjen e tij në greqi si fillohelen i madh, iu fut studimit të gjuhës greke në themel.Gjatë katër vjetëve e më shumë, me qëllim, siç thoshte ai, që të mund të fliste me popullin e tij e ti njihte drejt përsëdrejti, vuri re se, populli i (tij) nuk fliste greqisht, por shqip! U zemërua keqas me njerzit që e rrethonin dhe menjëherë e la vazhdimin e mëtejshëm të mësimit të greqishtes.

Këtë të vërtetë, pakë a shumë të ngjajshme e gjenë dhe në librin e Kastriot Kaçupi.-16

16- Kastriot Kaçupi, “Kanari”, MILOSAO, Sarandë 2002,f,6

* * *

                  Gjuha Arvanitase ekziston si substrat i moçëm të cilës duhet ti drejtohemi, ta analizojmë dhe të ruhet me fanatizëm nga Arvanitasit që jetojnë në trevat e tyre(tashmë në shtetin  Grek), por dhe duhen të studioen në çdo kohë(sepse huluntimet nxjerin në dritë fakte të reja), kjo e folur, ky ligjërim i moçëm e vendos atë në një gjuhë(e folur) arkaike me vlera historigrafike për karakterin dhe veçorit e saja shumë interesante dhe të pa krahasueshme me  gjuhë të tjera!

Studiuesi greko-gjerman Niko Stilo na përciell një dukuri, një opinion(i cili ende nuk mund ta quajmë një të vërtetë shkencore):

-Duke arritur në përfundimin se Disku i Festos është shkruar në arvanitisht, nisa të merrem me alfabete të ndryshme të kësaj gjuhe që janë ruajtur. Ndërmjet tyre, që janë jashtëzakonisht të shumta, gjeta dhe një, i cili edhe ai ka 53 germa, domethënë sa alfabeti i Diskut të Festos, dhe që në Epir është i njohur me emrin “Alfabeti i Dhaskal Thodh”. Ky alfabet, që për mua është më i përsosuri për interpretimin e gjuhës arvanite dhe në përgjithësi të dialektit toskë, siç e emërtojnë albanologët, në bibliografinë e Europës Perëndimore e gjejmë me emrin “Alfabeti i Elbasanit” dhe nga libri “Das Buch der Schrift” i austriakut Carl Faulmann, po jap në fotokopje dhe tabelën e mëpasshme me titullin “Schrift von Elbassan”.-17

17- Niko Stilo- 

Gjuha arvanitase gjen rrënjët, 

guri 3600 vjeçar hedh dritë mbi të vërtetën.

Arvanitasit, me gjuhën e vet amëtare, me trajtën e tyre të të folurit dhe njësive fonetike janë një thesar i kulturës popullore, që është trashëguar në shekuj deri më sot dhe këto jetësi gojore i ruajti dhe në kohë më të rënda.

 Por, pranoj se:

-Me ardhjen e emigrantëve  Shqiptarë në Greqi pas viteve 90-të është një risi dhe shtysë për ta rigjallëruar gjuhën e folur, që  tashmë ngjanë me një “zhargon”!

      Arvanitasin Jorgo Gjero e kam njohur shumë nga afër dhe si kryetar të Shoqatës së Arvanitasve pas dorheqjes së Jorgo Miha, por dhe sepse në shtëpinë e tij në fshat punova disa ditë duke i bër disa punime elekrike.Më thoshte se:      

      -Tek kjo e folme Arvanitase  gjejmë botën që e rrethon të këtij komuniteti shumë të lashtë, si këngë, doke, rite e sende që kanë cilësi, tipare, që lehtësisht ndërtojnë(motivojnë) krahasime apo figura të tjera letrare nga gurra e kulturës Arvanitase...

“ Klumisht, mialtë të të jetë/kur më more vargarët!/Se, kur sit’ u përëndova/U shumë të kultova/Kur më hin ti, të kërcësh/Mua sitë më përvësh/gjithë ti të të vishtojnë/drita e ime perëndon”-18

18-A.Klosi,”Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit”,K&B, Tiranë 2005,f, 241

               Këto vargje(e mësipërme) kanë cilësi, tipare, përmasa të spikatura, krahasime, metafora, metonimi e të tjera figura letrare, por dhe kuptime të figurshme të fjalëve

               Vargjet e qëmtuara nga libri i Ardian Klosi “Netët Pellazgjike e Karl Reinholdit” të shkruar(transkiptuara) sipas të folurës arkaike të arvanitëve si kundrime krijuese  na japin një pasqyrë shumë interesante të leksikut që ende ruhen në shumë  vendbanime të Arvanitasve. Në këtë vepër gjejmë thesare, fjalë, shprehje Arvanitase dhe asaj Arbëreshe! Vepra në fjalë është një prurje me rajvizime dhe vlerësime që duhen studjuar dhe analizuar me shumë vëmendje!

      *Në të folurën arkaike të Arvanitasve kemi ndërrim të(q) në(çë) sidomos në pozicionin nistor të vargut, apo të fjalisë;-çë do bënem,Çë! Çibu’n’ e pi duhanë?, Çë më hiri mua frikë.Çë na  viën nga kosm’ i madh

       *Ruhet mbaresa arkaike e pjesores-më, në –uam.-Ndë njjë plaff, ndë një të shtruam, me tim bir shumë të dëlpëkuame

        *Ndërimi i zanores së rrënjës në formimin e shumsit, peshq-pishq,i bardhë- të berdhë, i glat-të glet, shat-shaetërinj.

          * Përdorimi i pjesës lakonike-(çë)dhe(pce)- çë këndon -çë ke një djalë, çë  jeshe të ngrënet ulku, pce kujtia bir jeshe, pce sgjëshurë.

         

*  *  *

Disa Tipare Fonetike dhe Sintaksore në poezit(vjershat) dhe këngët Arvanitase. Të cilat do kenë si shtrat tekstet e vjershave, këngëve të shumta që kam përzgjedhur.

              

              Ekziston një bashkësi elementesh gjuhësore...në gjuhën e folur të Arvanitasve.

Mbi këtë shtrat  më duhet ta filloj analizën nga më e “thjeshta”. Si ftillim, detyrimisht duhet të “bashkëbisedoshë” me tekstitn, për të pasur teren dhe mundësi për të shqyrtuar elementet e tjera, pa rënë në analiza të thjeshta, por ti shqyrtoshë me krahasime gjuhësore.

“Kjo gluha Arbërishte/Ishte gluhë trimërishte /ishte gjuha e perendive/ E fliste karbakov Mauli/Boçari edhe i gjithë Suli”-19

              Këtu, në këto vargjet e mësipërme, përqafohemi me një mit jo në kuptimin e “mitit” mbi qeniet e mbinatyrshme, por si një diçka që e besojmë dhe e ndjejmë ndryshe, si një gjuhë të shenjtë, që është mbrojtur me trimëri dhe sakrifica!

19-Sinan Gashi, Zëri i arbënorëve të Greqisë, Prishtinë, 2010,f,48

               Një gjë bie në sy, është fakt që, ashtu si shqipja standarte dhe e folmja arvanitase nuk ka një theks të ngulitur, por atë e gjejmë në rrokjen e fundit dhe në atë të parafundit, si dhe në rrokjen ftilluese........

DO T’I PRES KACIDHETË(flokët)

Do ta pres, ajde moj!

Do ta pres kacidhetë,

Do ta vërvit nga sqindetë.

Do ta pres kacidhet gljatë,

Po çë turpem nga i atë.

Kacaro beruka jote,(kaçurelat e bukura)

Çë më bënë të qa më ljote.

Moj kacidhe dhragolje,

Ah, të të keshë n’angalje(në kraharor)-20

20-Dhimitër L Gjoka,”Motive arbërore”,2007,f,23

           Në vargjet e mësipërme përfytyroj metamorfozën e kënaqësisë dhe lotët e gëzimit të djalit arvanitas për vajzën e bukur që ai do! Jo vetëm kaq, fjalët e tekstit janë shumë arkaike dhe lëvizja e theksit në rrokje të ndryshme i jep ritmin dhe tingëllimën poezisë. Autori anonim i këngës, sigurisht ka qenë një merakli i fjalës së bukur, i fjalës me shumë ndjenjë dhe dashuri, por dhe një krijues me fantazi, gojtar profesionist.

I DJEG DASHURIA

Mali sqinden sa e do./Djali arvanozen-o/Posi qiri digjen-o. 21

21-f,26,po aty

                Urtësia popullore, ndjenja e krijuesit(gojor) e gjejmë të mishëruar në këto prurjet(“i djeg dashuria”,”desha të këndoja sonte”,”ja që erdha”,”Njera kërkon pajë, tjetra shtëpi”.

DESHA TË KËNDOJA SONTE

Ami po doj, të mi po doj/,doj të këndonjë u sonde,/moj vajza, meta vajza,/vajzo nga hatërja jote./Në  oborr m’u bë një vgje,/Vjen një perister e flje.22

22-f, 29,po aty

              Përsëri në këto shembuj gjejmë mësëmiri imazhe poetike  si reflektime gëzimi dhe lumturije e vashës për të dashurin e saj(vjen një perister e flje), ose(Djali arvanozen-o, posi qiri digjen-o).O-ja në fund të vargut përcakton dhe kulmin e gëzimit dhe të dashurisë së dy të rinjëve...

JA QË ERDHA

Na ç’arrura, po psho,/Na ç’arrura, na çë vijn,/Hape derën të hinj,/Hape der, e shkretënë,

Të vinj, të marr servetënë./Kalivjote me surme,/Eja hape,  se dua ti vet’/Kalivjote vure funde,/Edhe vet tunde tunde,/Kalivjote me surme,/Ti më puthe, po më le./Se të putha, çë të mora?/Zemrën veç e dogja.-23

23-f,30, po aty.

         Dhe vet analiza në prurjet gojore fillon nga vet teksti dhe më pas tek vlerësimi i mjeteve gjuhësore të tekstit në fjalë...vetëm kështu mund të ndriçoj pjesë të panjohura të së folmes Arvanitase.

             Përsa i përket leksikut të përdorur nga folsit(gojtarët, apo miqtë), si mendimtar të rrëfimit, duhet të dim në se në tërsinë e leksikut mbizotron ndjeshmëria,intimiteti, muzikaliteti, sidomos tingëllima me zanore të forta si; “Kalivjote me surme, tunde, tunde, , më puthe, çë të mora, veç e dogja...? “         

            Në të gjitha prurjet e mësipërme ndihen emocionet dhe ndjeshmëria nga leximi i këtyre teksteve si më sipër!

NJERA KËRKON PAJË-TJETRA SHTËPI

Njera kërkon kaliqe,

Njatra kërkon podhje,

I ndari un’ amani!?

I ndari, çë do bënem,

Çë s’kam para t’i ble.

I ziu unë!...

Ajo që kërkon kaliqe,

Të presë arradhën,

Ajo që do podhje

Do na bëj djalënë.-24

24-f,96, po aty

            Humori, alegoria dhe ironia janë ato figura letrare që e veshin këtë  vjershë(tekst) me mençurinë popullore të djemëve arvanitas.

Erotike

Trëntafilë, flëttëtë-gjërë

Ëa të të puth një hërë.

More  vasha pa mëmë!

Haide, vëmi ndë dhë t’ënë”-24

24-Ardian Klosi,“Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit”,shtëpia BotueseK&B,2005, Tiranë,f,241

               Këngëtari anonim vashën na e përshkon si një trëndafil fletë gjërë, domethënë, jo vetëm shumë e bukur, por e gjërë në mendime, në punë e në sjelljen e saj .Autori anonim e ka personifikuar vajzën Arvanitase si një vajzë të përsosur, të bukur dhe në shpirt!

Idilike

Vrë ti, çë nuse nga mali,

Mos të tha gjë ime diali?

Ëa, vashëzo, me mua,

Të të mantenir, si grua,

Ëa, vashëzo, me mua,

Të të puth atje çë dua.-25

25-f,253,po aty

           Me fjalë karakteristike, të moçme, në rasën thirrore dhe dëshirore i shpreh në mënyrë idilike dashurin vajzës arvanitase. “Vrë ti, çë nuse nga mali” një varg, një shprehje e mrekullueshme poetike dhe pa shumë lajka djali i kërkon ta puth atje ku duhet. Në këto vargje idilike vrehen  dallime sintaksore si; përdorimin e përemrit pronor para emrit(ime djali), ose përdorimin e pjesës krahasuese(si) në vend të parafjalës(për)

Letrat e Paterit-11 të Viështësë 1856.

“Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit”,f,303

“Zonja e ime!

Nga mua Sotirëlia Kacuerelia ndë Ti, zonja Qiriakulë e Krieziut-Të falhem shumë e të puth ndë buzë:-e më ndelën, të të them, pce sot do vë’më unazënë nusesë e dialit t’im, e, ndë urdhëron, të vinjësh me vashëza, me ato buz-trantafiletë edhe me tuti diëlm, ndë di or’, të më përgëzoni.- Mërr bashkë edhe nusenë e t’it kunat me diëlm të saj.-U falhem mëta gjithëvet e u vë siprë ndë krie.”-26

26-“ Patëri, apo atë Vasili është autor i këtyre letrave, me prejashtim të së parës të S.Kacurëlias dhe asaj të datës 25-10-1857 që i përket  Panajot Kupëtorit(të dy nga Hidra). Natyrisht që kanë humbur letrat e shkruara në shqip nga Reinholdi.f,303

               Nuk mund të themi se ky teksti i kësaj letre është thjesht një  letër(shkrim i transkiptuar)) i rëndomtë, por është një prozë letrare me figura dhe përshkrime të holla sensuale, me kulturë dhe dashuri miqësore të sinqertë.

“mik gëzon-u!      2 Shën Edreut 1856. Porje

Ashtu ishtë kjo jetë, pce kush çon miq të rri, harron të viëtritë;  ishtë edhe puareza ashtu: “si çë nëkë  dukhenë, kurm çmë nëkë shkon prëshkon, shpëjt njeriu e harron.”-Valte nd’ Athinë e çove tuti të miratë Ti, e nëve këtej lëngojmë e mbajmë zëmërënë me dorë.E di, çë thotë një puarëzë Arbëresh’, iatro? Mal me mal në.-kë  prëzihenë, por njeriu me njerinë prçzihenë. U, i mnjëri, u viëtshë këtu i varfërë nga miq, i dëshiruarë nga parehë, i shtitur  nga të shërbieritë karavit, e ndë Perëndi falhem, të zgjonjë zëmrënë  ndonjë mikut dashurë, prë të këltojnë edhe mua. Çë t’iatrë të thëmë më, -miku Panoa m’i tha tuti të lodhuratë t’ënde, çë për mua bërre:-e të jësh mirë.-Po nani Të falhem, të më marrësh një mbrëlë atie çë të këtë pluhurë të fortë, njrë kattrë dhramivet: pce këtu kanë  të shtrënjta e s’janë edhe të mira; e m’a dërgon,- o këto dit’, çë do marr dhu u pareh t’a dërgonj.

27- po aty

                     Këto dy letra të (shkruara-të transkiptuara) tregojnë mësëmiri karakterin dhe tiparet arkaike të së folmes Arvanite. Këto dhjetra letra dhe përralla(“Prindi me tri vashëza, edhe mbreti”, të cilat i gjenë në veprën “Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit”-f,177, na vërtetojnë me shumë vërtetësi të folurën Arvanitase me një histori para shumë shekujsh që flitej dhe sot kanë vlerën e një gjuhe shumë arkaike...

                   Dihet se kujtesa e popullit mbart me vete gjyshërit edhe etërit, ëndërrat dhe këngët, mishin dhe trupin, sendet dhe imazhet e tyre. Vetëm në këtë shesh të folmesh, apo fushë, të parët, ata që  folën dhe shprehën bukur të folmen e përditëshme; vetëm këtu ai bën lojën e krahasimeve dhe metaforave për të realizuar aktin magjik në krijimin e një gjuhe dhe të një bote reale të jetuara.

*  *  *

Pse gjuha, e folura Arvanitase sot është një “zhargon”!?

                 E përsëris se: 

-Në këto kohë që po jetojmë, gjuhën Arvanite mund ta quajmë –“ZHARGONI ARVANITI”!

           Për ta përputhur iden dhe mendimin tim se, gjuha Arvanite sot ka natyrën e një “zhargoni”  dhe flitet nga dita në ditë më pak se shumë vite më parë, po sjell për kumtesën disa vjersha të shkruar me alfabetin e shqipes(e transkiptuar)!

   “Gjuha jonë vetëm thuhet, nuk e lanë që të shkruhet.Bëmë këngë, këshilla t’urta që mos të harrohet gjuha”-28

28-Aristidh Kola, Sinan Gashi, “Zëri i Arbërorëve të Greqisë”,f,9    

“Panajoti Protopapas-29

Jam në Angjellokastros.E jam tek një shtëpi, si ju e thoni juve? Jemi tek një shtëpi.Këtu thuhemi shtëpia e Jorg Priftit, Jorgji Papanastasit.Kam vitra.

E ju ulet këtu.

“Ne jemi llerë këtu, këtu në këtë shtëpi jemi llerë. Thomë edhe tata ka vdekur këtu ja nj’zet e pesë vitra. E kemi fotografi. Këtu apenandi, Llipon. Neve jemi nga ikojenia. Thuhem Protopapas, Priftar ikojenia. Papja jim ish prift. Ja thojnë Papa Vasil Protopapaj. Fenete se ish ndë një epohji. Pasandaj u bë prift papuj jim.Papas Nastasi u bë prift edhe tridhjet vitra bëri prift. Edhe vdiq tri zet e gjashtë vitra.Llipon tata jim ishte llerë nj’milë tetë qind edhe tetë dhjet e tet. Në dhjetë të flevarit çë kemi shkruarë në një filladhë. Unë jam llerë një milë nëndë qindë dhe nj’zet e katër, në katër të janar.”

E nani do t’i thuash në një këngë?

“Ne, një  kenkë nga ato ç’dimë do te thomë nani.”

Angjelokastro-Shtëpia e Jorgo Priftis Papanastasit

29-Revista kulturore “LIDHJA”, 30 Tetor 1993,f,1052

Tre vapor u nisën e vanë-30

Tre vapor u nisën e vanë?Nda Stamboll ndë vend e tanë/Më erdh burri nga kurbeti/E mos një mbrëma nukë beti/Më erdh buri nga kurbeti.

Oj mos më shaj, moj mëmë/Se s’jam e nostigmë./Dronem e bëj parë.

31-Po aty f,1052

Çka citova më lart tregon më së miri  se, gjuha Arvanitase mbetet një e folme arkaike, që tashmë ka marë natyrën e një “zhargoni” arkaik!

               Një poezi e poetit Llambi Gjikuli më dha krah të  shkruaj një brengë që poeti kishte për Arvanitasit.

ARVANITJA -32

Atje kam u zotin tatë/Atje kam u mëmën time/Atje kam u tim vëlla/O e bukura More.

Ç’ish ajo ditë e ngrohtë maji/Ç’ish ajo ditë kur dielli ra/Cipe deti hedhur shtati/Tehu vinte arvanitja.

Ç’më shklqenë fytyrë e saj/Gjak i humbur në stere/Është një pril a një maj/E së bukurës More.

Ç’emër ke o vashë/Ç’sua mbytur lotëve?/Ti je zjarri ku unë rashë/Si Serembja luleve...-32

32-Llambi Gjikuli,”PRESTIGE”, Revista informative-Social-Kulturore, Letrare Artistike, Sportive, numër-11,Maj, 2002

             Këto vargje të poetit Ll.Gjikuli i shkojnë për shtatë thënies së kronistit bizantin Michael Attaleiates kur thoshte:

              “Arvanitët janë njëri nga popujt më të çuditshëm. Ata nuk i ka bindur as Roma as katolicizmi. Ata i mbahen origjinës së tyre pagane dhe nuk e braktisin kurrë vendin”.-29

29-Aristidh Kola,”Gjuha e perëndive”, Plejad

Disa përfundime për të folurën ARVANITASE!

1-   Për sa kohë gjuha, e folmja Arvanitase nuk ka qenë shkruar dhe as nuk shkruhet dhe sot. Pranojmë se:

-Ajo nuk përbën dialekt më vete. Ajo ka vlerat e mëdha si gjuhë e folur arkaike, që sot ndodhet dhe jeton në shtratin e një “zhargoni”!

-Gjuha arvanitase nuk është gjuhë e punës së përditshme. Ajo është gjuhë e zemrës, e mëmës dhe e tatës, është gjuha e shtëpisë, e vatrës.

            2- E folura arvanitase flitet tashmë si “zhargon”, pasi dhe vet ata tashmë e flasin kur janë nëpër ambiente familjare, apo miqësore.

            3- Është realitet, sot e folura arvanitase po rrudhet...mbetur si një “zhargon”!

            4- Atje ku arvanitasit janë në pakicë, gjuha arvanitase ka humbur.

             Dhe fal punës së madhe që bënë intelektualët arvanitas si; Jorgo Maruga, Aristidh Kola, Jorgo Miha, Jorgo Gjero, Vangjeli Lapi, Tasu Arvaniti, Alqi Gjika etj., arvanitas të cilët ishin grupuar në “Lidhja e Arvanitasve të Greqisë”. Kjo shoqatë botonte revistën BESA dhe kalendarin e përvitshëm (deri nga fundi i vitit 2005)ku botoheshin poezi, përralla, fjalë të urta, tregime, në gjuhën e tyre amtare shqipe,(e transkiptuar).

          5- Dialekti arbërisht është në një gjendje në tretje, për shkak të ndikimit të gjuhës ndaj greqishtes dhe migrimit të madh i brendshëm nëpër qytetet dhe përzierja e mëvonshme të popullsisë gjatë shekullit të 20-të.

          6- Në tërë historinë e jetës arvanitase, gjithçka që është shkruar nga thesari i këngëve, vjershave, apo dhe ndonjë dokument historik janë shkruar me alfabetin grek, ose të transkriptuara, me shumë fjalë në greqisht.

Një dokument i till ëshë “NJË FJALIM PARAZGJEDHOR”   i botuar në gjuhën shqipe(i traskiptuar). Dokumenti historik i vitit 1860, është botuar në revistën “BESA”, organ i “Lidhjes së Arvanitasve të Greqisë” nga Petro Filipi-Angjeli, i cili në vitin 1993 ishte Kryetar i Bashkisë së Kalivias të Atikisë, njëherësh dhe hulumtues i gjuhës, i historisë dhe i folklorit arvanitas. -33

33-Arben Lllala,  “BESA”, Athinë, nëntor 1993, fq. 139.

Bibliografia dhe Literatura konsultuese

-Aristidh Kola, “Arvanitasit dhe prejardhja e Grekëve”,Shtëpia Botuese,55, Tiranë,2002

-Ardian Klosi, “Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit”, Shtëpia Botuese A&B, Tiranë,2005

-Sinan Gashi, “Zëri i Arbërorëve të Greqis”Prishtinë, 2010

-Kastriot Kaçupi, “Kanari Heroi Çam i Revolucionit Grek”

-Kërkime Gjuhësore-3,11 Korrik 2014, Tiranë

-Dhimitër L Gjoka, “Motive Arbërore”,Sarandë, 2007

-Gjovalin Shkurtaj, “Si të Shkruajmë Shqip”, Botime Toena, Tiranë 2008

-Akademia e Shenkecave, Tiranë, 1973,“Norma Letrare Kombëtare dhe Kultura e Gjuhës”

-“Revistë historiko-kulturorë”-numër-2, Athinë, Dhjetor 2005

-Valter Memisha, “Studime për Fjalën Shqipe”, Shtëpia Botuese, “botart”, Tiranë, 2011

-“Takimi i parë i Albanalogëve të rinjë”, Universiteti Evropian JL, Tetovë, Prill 2017

-“Studime mbi Leksikun dhe mbi Formimin e Fjalëve në Gjuhën Shqipe”,Universiteti Shtetëror i Tiranës, 1972

-Aristidh Kola, “Gjuha e Perëndive”, Plejad

- Revista kulturore “LIDHJA”, 30 Tetor 1993, botuar nga Antonio Bellusci

-Arben Llalla, l“Aristidh Kola dhe shtypi shqiptar”

- Arben Llalla, “GJURMË TË LETËRSISË SË VJETËR TË SHQIPTARËVE TË GREQISË 1860-1889”, Shtëpia botuese “RINGA DESIDN”, Tetovë, 2006

-Teuta KamberiI-Llalla, “ANTOLOGjI E POEZISË ARVANITASE”,email: teutallalla@gmail.com, Traskriptimin e teksteve: Arben Llalla ,Botues: JETA-AIR

-informacioni që gjendet në linkun : http://www.lithoksou.net/p/plithysmos-kai-xoria-ton-arbaniton-1879-%E2%80%93-1907-2005

Shqiptarët sipas Dhimitri Lithksou Popullsia dhe fshatrat e shqiptarëve të Greqisë 1879 – 1907.Studim i Dhimitri Lithoksou , përshtatur në shqip nga Ilia Kola

*   *  *

a-të plotësohet me tezën se:-Arvanitasit nuk kanë ardhur pas vdekjes së Skenderbeut.(nga Aristidh Kola, Niko Stilo etj)

b-si është e mundur, që një popull i tërë të emigroj dhe të “zaptoj fshatra, kraina dhe ishuj të shumtë?

c-është një e vërtetë:Tek arvanitasit e Greqisë nuk ka këngë, dokumente të folura për Skenderbeun.Në shtëpit e tyre nuk ka potrete, apo fotografi a piktura për Skenderbeun siç ka tek arbëreshët e italis.

d- të sjell në vëmendje mendimin e pr. B. Baliut, të Niko Stilo dhe të tjerë!

Arqile Vasil Gjata

` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` ` `