ETIMOLOGJI – Eshtrat – Osteologjia

“Skeleti” ynë është një ndërtim “eshtrash” i cili mban trupin tonë në këmbë dhe i jep formën e duhur atij.

Eshtrat mbrojnë pjesët e brishta, si zemrën dhe organe të tjera në trupin e njeriut ato mbajnë lidhur pas sipërfaqes së tyre të gjithë muskujt e trupit duke grumbulluar dhe çliruar njëkohësisht edhe energji-ngrohtësi, “Eshtë – Eshkë”.

Shkenca që meret me sdudimin e “eshtrave” në mjekësi quhet; “Oste/ologji” si degë e anatomisë që studion indin kockor dhe që në shqip quhet:

ESHTË f. anat.

Ind i zgjatur në trajtën e një filli të hollë.

Rrënja e palëvizshme e fjalës “Kockë” (koskë) apo “Eshtër” është diftongu “Oste” shoqëruar kjo fjalë dyzanorshe prej gërmës “O” si folje e shqipes baraz: Oshtë, Ashtë, Eshtë, kjo folje gjendet e pandarë nga sufiksi (ck) – “Sk” e barazvlerësshme kjo me sufiksin “St” pra kemi; (o+ck) O+sk, o+st, e+st, (esk) ashtu si edhe “U+st”

Kjo rrënjë e vjetër shqipe buron direkt prej vizionit krijuar në mendjen njerzore nga vet rrezet e arta e të zjarrta diellore, mbirë ato, dalë “jashtë” trupit “amë”. 

Thjesht keqmësuar dhe ashtu pandërgjegjshmërisht të nënështruar prej propogandës së pashtershme nga të huajt e pushtuesit tanë por jo vetëm, ashtu si edhe nga disa intelektualë historianë, gjuhëtarë, arkeologë etj, jemi mësuar të besojmë ashtu verbërisht se gjuha shqipe “huazon” qindra mijra fjalë të huaja kryesisht; latine, greke, turke, sllave etj si këto.

JO nuk është e vërtet!

Fjalët e huaja në mesin e gjuhës shqipe janë vërtet shumë më pak, aq pak sa vërtet është e vështirë edhe ne vet ta besojmë këtë fakt krejtësisht të pakundershtueshëm dhe më shumë se REAL.

“Usta” quhet ai njeri që e njeh dhe e zotëron shumë mirë mjeshtërinë e vet, njeri i zoti dhe i aftë në punën e tij, mjeshtër. Usta i mbaruar. Dorë ustai. Punë ustai. Është usta në “zanatin” e vet.

E pra a nuk mendojmë ne shumica e jonë se kjo fjalë “Usta” është e huaj e huazuar prej turqishtes?
Vështroni me kujdes tabelën më poshtë dhe do shihni se diku tjetër qëndron burimi i kësaj fjale vërtet shumë e vjetër ndoshta nga më të parat ashtu si edhe një nga profesionet më të vjetra në lashtësi …

“Usta” u quajt pikërisht njeriu i parë që “ushtroi” aftësinë e tij për ti kthyer “Eshtrat” Osta në “Eshta”  - si armët e para prej koske të cilit i shërbyen në luftën e tij për të mbijetuar duke vrarë kafshët e egra të pyllit etj.

Siç e pamë edhe më lart prej fjalës “Ushtë” kemi edhe fjalën “Ushtar” ushtri, ashtu si në gjuhën e sotme turke; Ushtar = Asqer pra kemi të bëjmë me të njëjtën rrënjë fjalë të gjuhës shqipe “oste” në gjuhën turke “eshtrat” dhe “kockat” nuk quhen “oste”, por “kemikler” 

Në gjuhën greke “Heshta” quhet; δόρυ, dóry, e kjo kuptohet arsyeja sepse fjala “oste” në gjuhën greke qëndron e huaj ndaj dhe nuk ka zhvillim semantik të saj, fjalë të tilla tipike në këtë gjuhë janë mësë normale pasi gjuha greke dihet dhe njihet si një gjuhë  teknikisht e ndërtuar mbi themele të pa origjinë, ashtu siç ndodh edhe me fjalën tjetër shqipe “Besa” vini re më poshtë:

Shqip …………………….. Grek

Besa ………………………. Bésa

besnik ……………………. pistós

beseprere ………………. epívoulos

Një sinonim të pastër të fjalës; “Ushtë, apo “Heshtë” në gjuhën shqipe kemi edhe fjalën tjetër “Shtizë” shtiza e flamurit, shtiza për të punuar fije peri të leshta apo akreloni etj, ashtu si: 

• Druri që lidh shtratin e qerres me zgjedhën quhet “shtizë” 
• Direku i pupës në barkat e vogla po ashtu, ndërsa në botanikë quhet “shtizë” 
• Bishti i zhveshur që del nga kërcelli nëntokësor dhe që mban një ose më shumë lule, kërcell i zhveshur.
• Rrezet e Diellit; Dielli hodhi shtizat mbi mal. 
• Krahu i kandarit ku lëviz kokrra. Shtiza e kandarit etj.

Mandej lidhur ngushtë kjo fjalë edhe me të pastrën fjalë shqipe; “Shtije, (qëlloj), “e shturi”.
Emrat e fshatrave të quajtura “Shtikë” normalisht quhen ashtu sepse pranë këtyre vend banimeve ndodhen pjese terenesh shumë të pjerta – “shtizë” shticë, Shtikë. (ndoshta dhe Bobo/shticë).

Shembujt në fjalorin e gjuhës shqipe të cilat vërtetojne se fjala; “Oste” i përket asaj janë të pafundme ato kanë marrë një zhvillim të madh dhe krejt të natyrshëm sigurisht.

Nga fjalori i gjuhës shqipe kemi:

ESHTAK mb.
1. Që është prej eshtre, eshtor. Ind eshtak. anat. Mbulesë eshtake.
2. Që i duken eshtrat, që i kanë dalë eshtrat, i dobët; që i ka kockat të trasha e shumë të dallueshme; kockëmadh; kockëtrashë; eshtor. Plak eshtak. Me fytyrë (me duar) eshtake. Me trup eshtak.

ESHTEK m.
Pllakë hekuri me disa gropëza, që përdorin argjendarët për t’u dhënë paftave të arta trajtën e një gjysmëkupëze.

ESHTË f. anat.
Ind i zgjatur në trajtën e një filli të hollë, penjëz.

ESHTËR f.
1. Secila nga pjesët e forta e të ngurta që formojnë skeletin e trupit të njeriut dhe të kërbishtoreve të tjerë; kockë. Eshtra e dorës. Eshtrat e gjymtyrëve. Theu eshtrën.

OSTE f. vjet.
Naforë (në kishën katolike).

OSTRI f.
Erë e ngrohtë, që fryn nga jugperëndimi, sjell shi dhe dëmton sidomos ullinjtë. Fryn ostria.

USHTËR f.
1. Kalli gruri i paarrirë, që është ende i njomë; kalli.

USHTIMË f.
1. Zhurmë ose jehonë e mbytur dhe e fuqishme që vjen nga larg; gjëmim, uturimë. Ushtima e topave (e mitralozit). Ushtima e erës. Ushtima e malit. Përcjell ushtimën Dëgjohet ushtima.
(ushtoj = përdor, e ushtoj i pari, por edhe ushtroj)

Aleksander Hasanas

 

Amforat - Shtampa qeramike, emërtuar në Shqip - Etimologji

Thuhet se origjina e fjalës 'amphora' vjen nga latinishtja, dhe nga fjala greke *αμφι (amfi) që do të thotë "nga të dy anët" dhe φορέας (foreas) që do të thotë bartës, transportues. Amforat quheshin vazot, kavanozat qeramike prodhime të lashta etruske, romake dhe (greke quajtur) zakonisht me një ose dy doreza, me qafë e grykë të ngushtë të cilat përdoreshin për të mbajtur e trasportuar Vaj verë,  e ndoshta materiale të tjera të lëngshme.

Por *amphora quheshin edhe ‘anijet transportuese mallrash’ të ndryshme, këtu fillon edhe manipulimi i gjithë studiuesve europiane dhe më tej, sepse nuk kemi të bëjmë me fjalën greke *αμφι (amfi) baraz nga “dy anët” - por me një fjalë të pastër shqipe.

Dihet botërisht se amforat ishin nga më të ndryshmet krejt edhe pa doreza, ashtu si edhe me një ose dy doreza, e ndërkohë kemi edhe amphora me një dorezë në mes të saj në krye dhe dy gryka anash saj, vetiu lind pyetja ç’lidhje ka fjala greke *αμφι (amfi) me fjalën e pastër shqipe “Anije” e cila ka kuptimin e saj parësor si një mjet i harkuar ‘anie’, me bark, barkosur nga të dy *anët = anije. Ashtu si *aniet e një kollone trupi drusor, Dërrasë me njërën faqe gjysmë të rrumbullakët, që del nga sharrimi për së gjati i anëve të trungut të prerë të një druri. Anie pishe (bredhi, plepi) etj.

Gjuha shqipe si përherë e injoruar qëllimisht, prej shumicës së studiuesve progrek e promanipulimeve shekullore në shumë drejtime mbi këtë bootë njerzore, ofron fjalën e saj të përbërë prej dialektit të saj Geg fjalën formuar prej dy simboleve ‘A+B’ ku; A = Ashtë dhe B = Bi; m’bi; sipër por edhe Bi = Dy e më shumë, pra kemi fjalën e njohur të lashtë shqipe nga PAlb A’mbi, prej të cilës rrjedh buron fjala e njohur tashmë si greke *αμφι = rreth/mbi, të.

Shkencërisht kemi të njohur prej gjithë studimeve dhe studiuesve në fjalë, kalim (derivatin) e shkronjës: β= ν/ϝ/φ, pra: *âmbi = ἀμφι

Veçmas kësaj në gjuhën shqipe kemi ende sot fjalën e hershme ‘bartës’ dhe saktësisht ajo vjen prej fjalës po shqipe “a’mban” ku, n=r dhe kemi: “amban = ambar” Hambar, pajisje kjo zakonisht prej druri e cila shërben për të mbajtur mallra të ndryshme ashtu si pjesa e anijes nën kuvertë, ku vihen mallrat. Hambari i mallrave. hambarët e anijeve transportuese të cilat mbartnin me vete.

Eshtë fjala shqipe “a’mban, a’mbar-t = bartës; mbartës = Ambora; amphora”, por jo vetëm kaq, duke ju referruar sërish dialektit Geg kemi: “A’mba = asht’ mbajtës”, (mbajtëse) prej nga ku kemi ende në përdorim fjalët: a’mba, st’amba, shtamba enë prej balte e cila përdoret për (me mba), mbajtur lëngje të ndryshme ujë, vaj, verë, etj. Një enë kjo e gjerë në mes, me grykë të ngushtë dhe me një a dy veshë. (doreza) kjo është *shtamba; Amba, që ‘mban’ e mbart (vaj, verë) AMBORA = AMFORA (β = ϝ/ φ)

Mjeshtri që punon këto enë prej balte, quhet shtambar, por edhe poçar, vegshar, vorbar.

Materiali trupi 'Ba' prej balte formon kështu mbajtsen, formën 'stampën', 'ambore', njëjte si ende sot materia që mbështjell dhe mban lëndë të ndryshme brenda saj quhet po kështu "amba-llash" si dhe fjala e vjeter shqipe 'Ambar (Hambar).

Ndërkohë vlen të theksojmë këtu se edhe fjala ‘Stoma-h’ e njohur si greke, është një fjalë e pastër shqipe e cila tregon paisjenashtu në formë ‘ambore’ ajo që mban, mbart dhe ‘tret/ha’ ushqimin. (amba; omba, st/oma-h)

I madhi studiues Kostandin Kristoforidhi sjell një shembull të qartë mbi fjalën e lashtë shqipe *bart, fjalë kjo e gjendur edhe tek Frigjët *me beret = Më biret’, më viret, më bihet, e mbart me vete, pra kemi të bëjmë me fjalën letrare të sotme: Bjere, e pruri e sjell e mbart me vete, kjo fjale gjendet edhe tek fjalori i Kristoforidhit madje shkruar me shkronjat tona më të para ato (pellazgo-fenikase)

Në këte foto shkrim tek rreshti i parë  numur (3)- thuhet:

E dhëntë do t’i Birre (do ti vinte) mbanë të tij të djathtë, e dhitë, m’anë të mëngjërë.

Së fundi mbajtësi, (amban) ai që mban mallra më kuriz quhet pikerisht Hamall rrjedhe kjo fjale prej shqipes amban, ambar, amall, kemi parsysh ketu tek dialekti geg  shkronja ‘b’ bije nuk shqiptohet ashtu si tek fjala ‘mbaj = maj’, amaj; ’amall.

A mbi të tëra, studiuesi hollandez R. Beeks sjell në mënyrën me korekte prej studimeve të tij mbi fjalët paragreke të cilat i shënon me pikëpyetje (?) ai ofron në këtë rast për studimin ton fjalën e lashtë ἅμβιξ -ϊκος = lundër -im, anije (spouted vessel), fjalë kjo e cila flet vetëm shqip ἅμβιξ; ámbix = â'mbi ikës, ambi ujë lundron.

Aleksander Hasanas

Tri dekadat e Referendumit të Krahinës Shqiptare Shkruan: Refik HASAN

Me rastin e 30-vjetorit jubilar të mbajtjes së Referendumit të 1 e 2 Mars-it 1992, popullata me shumicë shqiptare të Komunës së Preshevës, Medvegjës dhe Bujanocit, shpalli këtë krahinë si Autonome, duke themeluar edhe Kuvendin për Autonomi Territoriale-Politike të shqiptarëve të tri komunave. 

Më datën 1 e 2 Mars 2022, po bëhen tri dekada, që kur më datën 1 e 2 Mars 1992, u mbajtën për dy ditë rreshtë, shprehja e vullnetit dhe ishte përcaktimi politik e Juridik i së ardhmes duke marrë përgjegjësinë për ta shtruarë-ngritur për zgjidhje çështjen e kësaj Krahinë-duke respektuar aspiratën e shprehur në formë plebishitare të Referendumit. 

I pasuar pas Referendumit është edhe kryengritja e armatosur ku përmesë Ushtrisë Çlirimtare Preshevës, Medvegjës dhe Bujanocit, është sakrificë e kësaj krahine për realizim të drejtës së këtij Referendimi. Përpjekjet e rëndësishme e popullit shumicë për liri e barazi qytetare të kësja Krahine është edhe gurthemeli tjetër si që është Marrëveshja e Konçulit. 

Referendumi, është kontribut i gjithë forcave politike e intelektuale, ishte një akt më i lartë historik, ishte një unitet dhe veprim i përbashkët i gjithë subjekteve politike shqiptare në ish-RSFJ, Republikën e Shqipërsisë dhe Diasporë. Po kalojn tri dekada të Referendumit, statusi politik i shqiptarëve të kësaj Krahine nuk është zgjidhur, dhe vazhdohet të dominohet nga diskriminimi në të gjithë fushat e jetës. 

Legjislatura e re e Parlamentit të Kosovës që ka dal nga zgjedhjet e datës 14 Shkurti 2021, përkatësisht Legjislatura e re e Parlamentit të Shqipërisë nga zgjedhjet e datës 25 Prillit 2021, do të duhej të vizitojn në realizim të projekteve nga investimet për Krahinën Shqiptare dhe të presin përfaqësues të subjekteve politike, institucuione e veprimtar që organizuan Referendumin. 

Në këtë përvjetor, jubilar Parlamenti i Kosovës dhe Parlamenti i Shqipërisë do të duhej të deklarohen në mënyrë zyrtare në mbrojtje të Referendumit. Për tri dekada të gjitha qeverit e Tiranës dhe e Prishtinës zyrtare, shumë pak kan ndihmuar këtë krahinë shqiptare. Në kët jubilar të Referendimit do të duhej të shenohet me manifestime të ndryshme, duke përfshir edhe veprimtari kulturore, politike e deri tek konferenca shkencore jo vetëm në Preshevë, Medvegjë e Bujanoc, por edhe në Prishtinë, Tirane, Shkup e gjithëandej diasporës. 

*Autori, përveqë këtij vështrimi ka edhe një punim të prezentuar në konferencë shkencore mbi rolin dhe rëndësin mbajtjes së Referendumit,por edhe ka disa punime e kumtesa në konferenca shkencore për Medvegjë, Bujanoc dhe Preshevë, por edhe ka propozur, si:Reciprocitetin, shqyrtimi i realizimit të Marrëveshjes së Konçulit, inicimin që të miratohet një rezolut nga Parlamenti i Kosovës, formim i një Komisioni mikst nga Parlamenti Shqipëri-Kosovë, propozimi për formimin e një zyre në kuadër të zyrës së Kryeministrisë etj.

 

Kultura Ilire - Gjuha, popullatat e saj

Njësia dhe veçantitë kulturore lokale

Kultura ilire u formua me tiparet e saj karakteristike që e dallojnë nga kulturat e popujve fqinjë në periudhën e zhvilluar të epokës së hekurit. Ajo ishte një kulturë autoktone që u krijua në truallin historik të ilirëve, në procesin e formimit të vetë etnosit ilir, mbi bazën e zhvillimit të brendshëm social-ekonomik të shoqërisë ilire dhe pa dyshim edhe të marrëdhënieve me popujt fqinjë.

Tiparet themelore të saj janë shprehur në arritjet më të rëndësishme të ilirëve në fushën e zhvillimit të tyre ekonomik e shoqëror, në mënyrën e të jetuarit dhe të kuptuarit të botës që i rrethonte, në mënyrën e të pasqyruarit të kësaj bote në artin e botëkuptimin e tyre. Krahas tipareve themelore të përbashkëta të kësaj kulture, që janë karakteristike për gjithë truallin ilir, vihen re edhe veçanti lokale.

Në kushtet e një territori të gjerë, me larmi të theksuara fiziko-gjeografike, siç ishte pjesa perëndimore e Gadishullit të Ballkanit, me lidhje fqinjësie e marrëdhënie me krahina që i karakterizonte një zhvillim i ndryshëm social-kulturor, sidomos i theksuar midis veriut të prapambetur qendërevropian dhe jugut më të përparuar egjeo-mesdhetar, këto ndryshime lokale në kulturë janë po aq të kuptueshme sa edhe zhvillimi jo i njëjtë social-ekonomik që njohën ilirët e kësaj kohe.

Të dhënat arkeologjike dëshmojnë për ndryshime lokale edhe në aspekte të veçanta të jetës dhe të krijimtarisë së ilirëve, ndryshime të cilat janë thjesht të karakterit etnografik. Sipas të dhënave arkeologjike, në truallin ilir dallohen në epokën e hekurit disa grupe kulturore:

• Grupi jonik ose epirot, që përfshin krahinën e banuar nga kaonët, thesprotët, molosët dhe fiset e tjera më të vogla të viseve më jugore.
• Grupi adriatik-jugor ose taulanto-ardian, shtrihet në të gjithë ultësirën bregdetare nga Vjosa në Naretva dhe që banohej nga këto dy fise të mëdha si dhe fise të tjera më të vogla rreth tyre.
• Grupi devollit ose dasaret në krahinën juglindore të Shqipërisë me qendër pellgun e Korçës.
• Grupi pelagon në Maqedoninë Perëndimore dhe ai paion në atë lindore.
• Grupi i Matit ose pirust, që përfshin krahinat e brendshme të Shqipërisë Verilindore (Mat, Dibër Kukës) dhe ai dardan në Kosovën sot;
• Grupi i Glasinacit me qendër rrafshnaltën me të njëjtin emër në lindje të Sarajevës dhe rreth saj, që i përgjigjet krahinës së banuar nga autariatët.
• Grupi dalmatin, që përfshin krahinën midis lumenjve Naretva e Krka.
• Grupi japod në territorin e sotëm të Likës dhe grupi verior-adriatik ose liburn, që shtrihej në territorin midis lumenjve Krka e Zrmanje. 

Çdo njeri nga këto grupe kulturore i përgjigjet kryesisht territoreve të banuara nga fiset ose bashkimet e mëdha fisnore ilire. Sa më të afërta gjeografikisht ishin këto grupe, aq më të mëdha ishin ngjashmëritë kulturore midis tyre.

Kështu, p.sh., grupi japod paraqet mjaft paralele me atë fqinjë liburn. Në Ilirinë Qendrore grupi i Matit lidhet aq ngushtë me atë të Glasinacit dhe atë dardan saqë inkuadrohen me një kompleks të gjerë kulturor Mat-Glasinac; ndërsa në Ilirinë e Jugut grupi devollit afron në shumë aspekte me atë pelagon dhe epirot.

Këto ndryshime dhe ngjashmëri lokale, që burojnë nga baza e përbashkët etnike, kushtet herë të përafërta e herë të ndryshme të zhvillimit social-ekonomik dhe marrëdhëniet ndërkrahinore, shkrihen në tërësinë e bashkësisë kulturore ilire, të cilën e vërejmë si në gjuhë, ashtu dhe në kulturën materiale (vendbanimet, veglat e punës, armët, qeramikën, stolitë etj.) e atë shpirtërore (artin e botëkuptimin) të saj, pa kërkuar një unitet të plotë për këtë shkallë të zhvillimit të ilirëve.

Veçoritë lokale etnografike në kulturë, ashtu sikurse dhe ato dialektore në gjuhë, nuk cenojnë unitetin e kulturës ilire dhe të bartësve të saj, ato janë shprehje e larmisë dhe e ndryshimeve brenda së njëjtës kulturë.

Gjuha

Ilirët flisnin një gjuhë që dallohej nga gjuhët e popujve të tjerë të kohës së lashtë të Ballkanit sot. Ajo ishte një gjuhë e veçantë indoevropiane, që kishte lidhje afërie ku më të largët e ku më të afërt me gjuhë të tjera të gadishullit dhe jashtë tij. Janë konstatuar elemente të përbashkëta sidomos me trakishten.

Lidhur me vendin e ilirishtes në mes të gjuhëve indoevropiane është diskutuar mjaft dhe janë dhënë mendime të ndryshme. Një varg dijetarësh të shquar historianë, arkeologë e gjuhëtarë, kanë sjellë një sërë argumentesh historike dhe gjuhësore për origjinën e shqiptarëve dhe të gjuhës së tyre.

Sintezën më të plotë, të shoqëruar me vështrimin kritik të mendimeve për origjinën e gjuhës shqipe, e ka dhënë gjuhëtari i shquar prof. Eqrem Çabej, i cili ka sjellë dhe argumentet e tij shkencore, në mbështetje të tezës ilire.

Disa nga argumentet e parashtruara prej tij janë këto: Shqiptarët banojnë sot në një pjesë të trojeve, ku në periudhën antike kanë banuar popullsi ilire; nga ana tjetër, në burimet historike nuk njihet ndonjë emigrim i shqiptarëve nga vise të tjera në trojet e sotme; një pjesë e elementeve gjuhësore: emra vendesh, fisesh, emra njerëzish, glosa, etj., që janë njohur si ilire, gjejnë shpjegim me anë të gjuhës shqipe.

Format e toponimeve të lashta të trojeve ilire shqiptare, të krahasuara me format përgjegjëse të sotme, provojnë se ato janë zhvilluar sipas rregullave të fonetikës historike të shqipes, d.m.th. kanë kaluar pa ndërprerje nëpër gojën e një popullsie shqipfolëse; marrëdhëniet e shqipes me greqishten e vjetër dhe me latinishten, tregojnë se shqipja është formuar dhe është zhvilluar në fqinjësi me këto dy gjuhë këtu në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit; të dhënat arkeologjike dhe ato të kulturës materiale e shpirtërore, dëshmojnë se ka vijimësi kulturore nga ilirët antikë te shqiptarët e sotëm.

Nga të gjitha këto argumente, del si përfundim se teza e origjinës ilire të gjuhës shqipe, është teza më e mbështetur nga ana historike dhe gjuhësore.

Nga ilirishtja e Ballkanit gjer tani nuk është gjetur gjë e shkruar dhe është menduar se nuk ka qenë e shkruar. Dëshmohet e shkruar mesapishtja e Italisë Jugore, që është mbajtur e mbahet përgjithësisht si një degë e ilirishtes, në njëfarë mase si një dialekt i saj i zhvilluar më tej në kushtet e një veçimi prej disa shekujsh nga trungu i saj gjuhësor kryesor. Prej saj kemi rreth 2 000 mbishkrime të shkruara në një alfabet  dorik, me disa ndryshime për të riprodhuar disa tinguj të posaçëm të gjuhës së tyre.  

Zbulimet e mëtejshme arkeologjike mund të japin ndonjë tekst ilir të shkruar me alfabet të veçantë ose me alfabet grek a latin. Gjuhët greke dhe latine që hynë më parë në Iliri si gjuhë kulture, tregtare ose si gjuhë zyrtare administrative, e kishtare të cilat nuk u bënë kurrë gjuhë të të gjithë popullit, i cili vazhdoi të ruajë në jetën e tij të përditshme të folmen amtare.

Njoftimi i historianit grek të shek. II p.e.sonë, Polibit, për bisedimet e mbretit Gent me delegatët maqedonas përmes përkthyesit që njihte ilirishten, dëshmon se kjo gjuhë u praktikua edhe si gjuhë zyrtare deri në fund të jetës së pavarur politike të ilirëve. Nga gjuha e ilirëve kanë mbetur disa materiale, por që nuk janë të mjaftueshme: elemente leksikore shumë të pakta të së folmes së përditshme përbërë nga disa glosa ilire, dhe sidomos një numër i madh (rreth 1000) emrash të përveçëm, emra personash, perëndish, fisesh, vendesh dhe disa emra lumenjsh e malesh.

Fjalët ilire i kemi në formën që na janë dhënë prej autorëve grekë e latinë, jo në formën autentike të tyre. Ndër ato fjalë mund të përmenden rhinos = mjegull, sabaia = birrë meli = mjaltë etj. Emrat e përveçëm ilirë që na janë transmetuar në burimet e shkruara antike (autorë grekë e latinë, mbishkrime greke e latine, monedha të territorit ilir) përbëjnë materialin kryesor që kemi prej ilirishtes së Ballkanit.

Ato lejojnë që të nxirren disa elemente të fjalëformimit emëror të ilirishtes e ndonjë tipar fonetik i saj, ndonjë element i leksikut të saj dhe material krahasimi me gjuhët e tjera indoevropiane, po nuk japin mundësi të njihen gramatika dhe leksiku i saj. 

Studiues të ndryshëm kanë përcaktuar si ilire edhe një numër fjalësh të ndeshura në gjuhët e tjera të lashta ose në gjuhët e sotme të Evropës, duke i marrë ato si huazime nga ilirishtja ose si të trashëguara prej saj. Shumica e tyre janë të diskutueshme, po disa kanë gjasa vërtetësie.

Ndër to përmendim: lat. mannus = kalë i vogël, krhs. shqipen maz/mëz; gr. balios = i bardhë, me pulla të bardha, krhs. shqipen balë; gr. kalibe = kasollë; disa fjalë pararomane etj.

Material më të pasur jep mesapishtja e Italisë Jugore.

Prej saj kanë ardhur një numër mbishkrimesh zakonisht të shkurtra e shpesh fragmentare të shek. VI-I p.e.sonë, që japin edhe fjalë, trajta e ndonjë frazë, përveç emrave të përveçëm që përmenden në to, por që janë kuptuar dhe shpjeguar deri më sot në një masë të vogël.

Kemi disa fjalë si brendon = bri, bilia = bilë, bijë etj., dhe shumë emra të përveçëm njerëzish, fisesh e vendesh. Janë vënë re gjithashtu edhe bashkëpërkime të rëndësishme midis mesapishtes dhe shqipes në sistemin fonetik dhe gramatikor, si p.sh. reflektimi i |o|-së së shkurtër indoevropiane në |a|, evolucioni |-m|>|-n| i mbaresës së rasës kallëzore njëjës të emrave në të dyja këto gjuhë etj.

Arti dhe botëkuptimi

Arti ilir në periudhën e hershme të hekurit karakterizohet me stilin e tij dekorativ të theksuar të epokës së bronzit, por lulëzimin e arrin në fillim të epokës së plotë të hekurit, d.m.th. rreth shek. VIII-VII p.e.sonë në kushtet e zhvillimit të mëtejshëm ekonomiko-shoqëror të ilirëve.

Kjo vihet re qartë sidomos në grupin e kulturës së Devollit, në atë të Mat-Glasinacit etj. Ky stil zbukurimi, i aplikuar jo vetëm në objektet e veçanta metalike, kryesisht prej bronzi dhe në qeramikë, por edhe në materialet që nuk i rezistuan kohës si në dru, kockë etj., përfaqësohet nga një gamë e pasur figurash gjeometrike, si rrathë të veçantë e bashkëqendrorë, rombe e trekëndësha me fusha të zbrazura ose të mbushura me vija paralele etj., të kompozuara me një fantazi të zhvilluar dhe në një sistem rigorozisht simetrik.

Ky stil do të jetojë në të gjitha periudhat e veçanta të zhvillimit dhe të dobësimit të tij, deri në fund të periudhës së hershme të hekurit, duke përbërë kështu bazën kryesore dhe më të qëndrueshme të koncepteve estetike të ilirëve në përgjithësi.

Arti figurativ në Iliri u zhvillua më vonë; atë e shohim të përfaqësuar në figura njerëzish dhe kafshësh të trajtuara skematikisht ose në mënyrë të stilizuar si dhe në objekte të tjera, si art dekorativ i ndërthurur me motive gjeometrike.

Nga shek.VI p.e.sonë tek fiset e Ilirisë së Veriut nën ndikimin e fuqishëm të kulturave mesdhetare dhe në kornizën e lidhjeve të shumëfishta të popullsive përreth Adriatikut Verior, lindi një art i pasur figurativ, shprehjen më të lartë të të cilit e gjejmë tek situlat liburne e tek urnat japode.

Në një stil të pjekur arkaik të kohës janë paraqitur në këto monumente pamje nga jeta e përditshme e ilirëve, në mënyrë të veçantë e shtresave të pasura të shoqërisë së tyre, midis të cilave skena argëtimesh, siç është rasti i një valleje grash lidhur dorë për dore, apo i një procesioni funeral, ku përcjellja është dhënë nëpërmjet një vargu të gjatë kurorash luftarake dhe kalorësish që marrin pjesë në ceremoninë solemne.

Në raste të tjera paraqiten skena luftimesh, gjuetie, mundjeje etj. Këto manifestime artistike, megjithëse të ndikuara nga pikëpamja e stilit dhe e karakterit tregimtar të ornamentit prej artit arkaik grek dhe ai etniko-italik përsa i përket paraqitjes së figurave, motiveve reale dhe përmbajtjes së tregimit, kanë mjaft elemente vendëse, që tregojnë për natyrën vendore të prodhimit të shumë prej tyre.

Në këtë drejtim përveç vlerave artistike, këto monumente përbëjnë edhe një burim historik të dorës së parë për njohjen e jetës dhe të koncepteve të shoqërisë ilire në shek. VI-V p.e.sonë.

Përsa u përket besimeve të ilirëve të epokës së hekurit, ato nuk ndryshonin prej atyre të epokës së bronzit. Një rol të madh vazhdon të luajë kulti i tokës mëmë i lidhur me pjellorinë e saj dhe me zhvillimin e bujqësisë në përgjithësi.

Shumë e përhapur tek ilirët ishte heliolatria (adhurimi i diellit). Gjurmët e shumta të saj shprehen përmes motiveve të ndryshme, që zbukuronin objektet e veçanta dhe që në mënyrë grafike simbolizonin diellin. Të tilla ishin, p.sh.: rrathët bashkëqendrorë, svastikat, spiralja etj.

Ky kult diellor tek ilirët shprehej dhe përmes varëseve të ndryshme në formë kali, kaprolli, zogu etj. Një kult tjetër shumë i zhvilluar tek ilirët, sidomos tek ata të krahinave jugore, ishte dhe gjarpri si simbol i pjellorisë si totem, si qenie mbrojtëse nga syri i keq (apotropeike) etj.

Vendosja e varreve në tuma përreth një varri më të hershëm të pasur dhe qendror, si dhe shoqërimi i të vdekurit në varr me objekte të ndryshme, tregon se tek ilirët e periudhës së hershme të hekurit ishte i zhvilluar dhe kulti i të parëve, si edhe besimi mbi jetën e përtej varrit.

Ilirët besonin edhe në ekzistencën e fuqive mistike, që rronin midis tyre dhe u shkaktonin njerëzve sëmundjet dhe fatkeqësitë e tjera shoqërore. Për t’i larguar këto të këqija, ilirët sajuan forma të ndryshme varësesh (amuleta), me karakter apotropeik etj.

 Albania ILIRE - Pellazge 

Teksti i huazuar prej: https://verime.blogspot.com/

Foto ilustrime: Aleksander Hasanas 

Shih gjithashtu: 

• https://www.academia.edu/43063058/Folja_B%C3%82_e_Shqipes_BA_FA_THA_Z%C3%8B_ZEUS
• https://shqip.info/mbreti-gent-dhe-fiset-ilire-labeate-etj-shkruar-ne-shqip/ 
• https://www.alldailydose.com/2020/12/monedhat-e-lashta-trojano-dardane.html 
• https://www.shqiperia.com/blog/mbreti-ilir-bato-dhe-monedha-e-tij-2200-vjecare-shkruar-ne-shqip-%CE%B2%CE%B1%CF%84%CF%89%CE%BD-bato-n/

Zonat me te rendesishme arkeologjike ne Shqiperi

BUTRINTI
Një rrugë e ngushtë e këndshme me pamje nga deti të çon drejt Butrintit përmes plantacioneve të ullinjve dhe pemëve të portokalleve. Butrinti ndodhet 15 kilometra në jug të Sarandës. Qyteti i lashtë i Butrintit, i shpallur nga UNESKO pasuri ndërkombëtare, banohej në kohët e hershme nga ilirët. Qyteti i lashtë i Butrintit preferohet të vizitohet si qendër arkeologjike, ku antikiteti dhe bukuria ndërthuren me njëra-tjetra. Gërmimet arkeologjike tregojnë se Butrinti ka qenë një zonë e rëndësishme e kaonëve ilirë, një ndër fiset më të mëdha të Ilirisë. Sipas zbulimeve të bëra në këtë zonë, është vërtetuar se zona ishte populluar që në periudhën paleolitike. Në shekullin e gjashtë para Krishtit grekët e Korfuzit u vendosën në këtë zonë, krahas ilirëve dhe kolonia e re eci përpara si rezultat i tregtisë.
Në shekullin e pestë para Krishtit, Butrinti ishte një qytet i fortifikuar. Në shekullin e katërt ra nën sundimin e Epirit, ndërsa në vitit 167 para Krishtit ra nën regjimin romak. Në shekullin e dhjetë ai ishte selia e një kishe bizantine. Butrinti u mor nga normanët në shekullin e 11-të dhe i kaloi Venedikut nga viti 1690 deri në vitin 1797 kur u mor nga Ali Pashë Tepelena. Me rënien e Pashallëkut të Janinës në vitin 1822, Butrinti i kaloi regjimit osman deri në vitin 1913. Disa gërmime që datojnë në shekullin e parë dhe të katërt pas Krishtit mund të vizitohen tashmë mes të cilëve; amfiteatri i vjetër, tempulli i Asklepios apo Asekulapius, muret e qytetit të vjetër, Baptisteri, Nymfaeumi, etj.

APOLLONIA
Apollonia ndodhet 12 kilometra larg qytetit të Fierit. Apollonia u zbulua në fillim të shekullit të shtatë para Krishtit nga kolonizatorët grekë që vinin nga Korinti. Por, gjurmët e para të pranisë së tyre në këtë vend I perkasin vitit 588. Gjatë viteve të para të ekzistencës së saj, Apollonia ruajti kontaktet me Korintin dhe Korkyrën si dhe luajti një rol të madh si ndërmjetëse tregtare mes helenëve dhe ilirëve. Apollonia ishte në atë kohë një qytet i madh e i rëndësishëm në afërsi të lumit Aos (Vjosë). Me interes të madh këtu janë muri rrethues, monumenti i Agonetit, Biblioteka, Odeoni, Portiku, shtëpia e mozaikëve, muzeu i Apollonisë, Kisha e Shën Mërisë. Fatkeqësisht, disa nga objektet arkeologjike dhe statujat u përvetësuan nga vendet e tjera para vitit 1945. Ato që kanë mbetur janë vendosur në një muze që ndodhet në një manastir të shekullit 13-të. Në kopshtin e manastirit ndodhet edhe një kishë që I perket shekullit te 14-të. Të huajve që janë të interesuar për kërkime arkeologjike në Shqipëri u duhet shumë më tepër kohë për të eksploruar gjurmët e hershme të popullimit të territoreve shqiptare, që janë zbuluar në Xarë të Sarandës dhe Gajtan të Shkodrës, që I perkasin periudhes se paleolitit, 100 000 vjet më parë, ndërsa në periudhën e Neolitit 7 000-3 000 vjet para Krishtit përfshihen zbulimet në Dunavec dhe Maliq të Korçës.
Zona të tjera arkeologjike që mund të vizitohen në Shqipëri janë: Amantia, Bylisi, Antigonea, Albanopoli, Selca e Poshtme, Lisi.

AMANTIA
Emri i saj u përmend për herë të parë në shekullin e 4-t para Krishtit. Ajo ndodhet në një kodër dhe është e fortifikuar me mure. Në shekullin e 3-të para Krishtit qyteti u forcua ekonomikisht dhe nxori monedhat e tij të para. Ka ende gjurmë të tempullit të Afërditës, teatrit dhe stadiumit.

BYLIS
Ishte qendra e fisit ilir, Bylis dhe një nga qytetet më të mëdha dhe më të rëndësishme ilire të zhvilluara gjatë shekullit të 4-t para Krishtit. Gjatë shekullit të 3-të para krishtit u ndërtua teatri, stadiumi etj. Në shekullin e parë pas Krishtit u bë koloni romake, ndërsa gjatë shekullit të pestë dhe të gjashtë u bë qendër dioqeze, që u vertetua nga zbulimi i gjashtë bazilikave dyshemetë e të cilave kanë mozaikë me motive romake.

ANTIGONEA
Eshtë një qytet i zbuluar në shekullin e 3-të para Krishtit.

ALBANOPOLI
Ndodhet në një kodër në afërsi të fshatit Zgerdhesh të Krujës. Qyteti ishte qendra e fisit ilir, albanët, që jetuan aty në shekullin e dytë dhe të tretë pas Krishtit. Nga emri i këtij fisi ilir vjen edhe emri i vendit, Shqipëri.

SELCA E POSHTME
Rrënoja të qyteteve ilire të shekullit të 4-t dhe të 3-të. Në fillim të shekullit të 3-të para Krishtit, ajo u bë qendra e rajonit të Ilirisë, Dasaretias.

LISI
Një qytet i themeluar në shekullin e 4-t para Krishtit. Muret e tij rrethues gjatë shekullit të 3-të dhe të 2-të P.K e ndanin atë në tre zona Akropoli, Qendra dhe Periferia e qytetit, të cilat shtriheshin përgjatë lumit Drin. Muret e tij, 12 portat dhe kullat e shumta janë të ruajtura mjaft mirë.

Qytetet historike

TIRANA
Tirana është kryeqyteti i Republikës së Shqipërisë, me popullsi prej 700 000 banorësh dhe shtrihet në rrëzë të Malit të Dajtit, 110 metra mbi nivelin e detit. Zona e Tiranës ka qenë e populluar që nga periudha neolitike. Ajo është themeluar në vitin 1614. Ndërtimi i xhamisë së Ethem Beut në sheshin Skënderbej filloi në vitin 1789, ndërsa Tirana u shpall kryeqytet i Shqipërisë në vitin 1920. Në atë kohë popullsia e Tiranës ishte 17 000 banorë.

BERATI
Berati njihet si qyteti i një mijë e një dritareve për shkak të arkitekturës karakteristike të shtëpive. Origjina e qytetit ka qene ilire, ashtu siç mund të dallohet për shkak të blloqeve të mëdha të gurëve dhe mureve. Si qytetet e themeluara në shekullin e 4-t dhe të 5-të para Krishtit në territorin e fisit ilir të desaretëve, Berati u shndërrua në fillim të shekullit të 3-të të erës sonë në një qytet të fortifikuar të njohur me emrin Antipatrea. Berati është qytet muze i ndërtuar në rrëzë të një mali, ku ndodhet edhe një kala. Brenda mureve të kalasë ndodhet një lagje e banuar me një numër të madh shtëpish karakteristike, kalldrëme dhe kisha që u përkasin periudhave të ndryshme historike. Kishat më interesante janë Kisha e Shën Marisë dhe Kisha e Trinitetit të Shenjtë, që është një nga shembujt më të spikatur të arkitekturës bizantine në Shqipëri.Katedralja e Shën Marisë u rindërtua në vitin 1797 mbi rrënojat e kishës së mëparshme. Berati u pushtua nga osmanët dhe xhami të ndryshme u ndërtuan poshtë kalasë, si xhamia e mbretit dhe xhamia e plumbit. Muzeu i Onufrit ia vlen të vizitohet për pikturat dhe ikonat e tij e vetë Onufrit, piktorit të njohur të shekullit të 16-të. Qyteti përbëhet nga tre pjesë: Gorica, Mangalemi dhe pjesa e banuar brenda fortesës që njihet si Kalaja.

GJIROKASTRA
Gjirokastra është një nga qytetet më tërheqëse të Shqipërisë, ajo quhet ndryshe "qyteti i një mijë hapave" ose "qyteti i gurtë". Eshtë një qytet me interes të veçantë për arkitekturën e tij karakteristike. Shtëpitë rreth kalasë janë ne vetvete fortesa të vogla. Panorama e mrekullueshme e maleve të thepisura dhe atmosfera e mistershme i japin qytetit një pamje shumë të bukur.Rrugët e ngushta me kalldrëm të qytetit muze të Gjirokastrës të japin një ndjesi mesjetare. Kalaja është vendi nga ku mund të shohësh të gjithë qytetin.

KRUJA
Kruja është një qytet mesjetar, edhe pse u përmend për herë të parë si qendër fetare kristiane në vitin 879. Kruja ndodhet 32 kilometra në verilindje të Tiranës dhe 560 metra mbi nivelin e detit rrëzë malit Sari-Salltiku. Qyteti u ofron vizitorëve pamje të mrekullueshme dhe objekte të shumta historike. Për shkak të rëndësisë së saj strategjike ajo ka një kështjellë, ku ndodhet muzeu i Gjergj Kastriot Skënderbeut. Kështjella e Krujës u ndërtua gjatë shekullit të 5-të dhe të 6-të. Brenda mureve të saj gjenden ende rrënojat e disa shtëpive, ndërsa në rrugën për në kala ndodhet një pazar ku mund të gjesh shumë objekte të vjetra historike, punime artizanale, etj.


BREGDETI I VIRGJER
Bregdeti i Adriatikut dhe Jonit ka një bukuri të rrallë. Bregdeti shqiptar ka një gjatësi prej 427 kilometrash dhe është shumë i pastër. Bregdeti i Adriatikut është 300 kilometra dhe ka ujë të pastër dhe plazhe me rërë deri në 5 kilometra. Pjesa më e madhe e bregdetit ka edhe pyje pishe. Bregdeti jugor jonian është rreth 150 kilometra dhe ka shumë shkëmbinj dhe plazhe që nga ato me gurë deri tek ato me rërë të bardhë. Thellësia e ujit nis që në breg të detit.
Rruga nga Vlora për në Sarandë kalon përmes maleve të mrekullueshme të mbuluara nga pyje pishe dhe fshatra tradicionalë. Rruga ngjitet në Qafën e Llogarasë. Kjo zonë është park kombëtar dhe ka edhe pamjen më të bukur të të gjithë bregdetit shqiptar.

DURRESI
Durresi është një nga qytetet dhe portet më të mëdha në Shqipëri. Ka popullsi prej 95 400 banorësh dhe është 39 kilometra larg Tiranës. Durrësi është një nga qytetet më të lashta në Shqipëri. Ai u themelua nga Epidamnusi, mbreti ilir në këtë zonë që i dha atij edhe emrin e nipit të tij, Dyrrah. Nga vitin 1914 deri në vitin 1920 Durrësi u bë kryeqyteti i Shqipërisë. Vetëm pesë kilometra larg Durrësit ndodhet zona e plazhit.

VLORA
Vlora është qytet bregdetar. Ky qytet nuk është vetëm porti i dytë më i madh në vend por edhe një qendër me rëndësi të veçantë historike. Në kohët e lashta ai njihej me emrin Aulona. Në këtë qytet u mblodh në vitin 1912 një asamble që e shpalli Shqipërinë të pavarur, duke formuar kështu qeverinë e parë kombëtare të kryesuar nga Ismail Qemali, më 28 nëntor të vitit 1912. Në atë kohë Vlora u bë kryeqytet i vendit deri në vitin 1914.
Në jug të Vlorës, duke ndjekur rrugën për në Sarandë mund të zbulosh mjaft plazhe të virgjëra, Gjirin e Portopalermos dhe disa fshatra karakteristikë si Dhërmiu, Himara apo Piqerasi.

SARANDA
Saranda, porta jugore e Shqipërisë, është një qytet i vogël që ndodhet mes maleve edhe detit Jon. Emri Saranda vjen nga një manastir i hershëm kristian që i kushtohet Dyzet Shenjtëve (Santi Quaranta).E vendosur në bregdetin jonian, përballë ishujve të Korfuzit, Saranda karakterizohet nga klima mesdhetare.për shkak të vendndodhjes së saj , ajo është një nga qytetet që tërheqin më shumë turistë në Shqipëri.
Saranda mund të vizitohet nga turistët që vijnë nga Korfuzi. Zona arkeologjike e Butrintit dhe qytetit historik i Gjirokastrës ndodhen fare pranë Sarandës, ndaj edhe turistët nga Korfuzi kanë mundësinë t'i vizitojnë këto zona.

FINIQI

Finiqi ndodhet 8 km në lindje të qytetit të sotëm të Sarandës dhe rreth 20 km larg kufirit Grek. Në antikitet territori përreth zonës i përkiste Kaonisë, pjesë e Mbretërisë Epiriote, dhe u zgjerua më tej gjatë periudhës Bizantine, ndërkohë që në drejtim të jugut të qytetit shtrihet liqeni i Butrintit.

Burime antike përmendin pasuritë e qytetit, vecanërisht gjatë periudhës Helene, ndërmjet shekullit të tretë dhe të dytë para K., ku Finiqi ishte kryeqëndra e Lidhjes Epiriote.
Brenda mureve të Finiqit u nënshkrua fundi i Luftës së Parë Maqedonase, dokumenti mori emrin “ Paqja e Finiqit”.
Mirëqënia e qytetit vazhdoi edhe gjatë periudhës së Perandorisë Romane, ndërkohë që gjatë periudhës Bizantine qyteti regjistron rreth 10 shekuj vazhdimësi jete. Pushtimi Osman i Finiqit erdhi papritur dhe qyteti u dorëzua duke marrë pamjen e një qyteze të vogël.
Ndërkohë që viziton Finiqin mund të shikoni një tempull të vogël, teatrin, shtëpi Helene, disa vaska Romane dhe një kishë Bizantine.

LEZHA

Qyteti antik i Lezhës ndodhet diku në mes të rrugës antike Epidam- Dyrrah (Durrës) dhe Shkodrës, ndërtuar në një kodër me pamje nga rrjedhja e lumit Drin. Deodarët e Siçilisë e lidhin themelimin e qytetit me Dionisin e Sirakuzës, (385 para K). Lezha shfaqet përsëri në burimet e lashta vetëm në fund të Luftës së Parë Iliro- Romake, kur mbretëresha Teuta i`u desh të firmoste një traktat paqeje të detyruar me Romanët. Në 213 para K. Lezha u bë porti i Maqedonisë në detin Adriatik dhe vetëm në 209 para K. Ilirianët e morën përsëri nën zotërimin e tyre. Gjatë 169 para K. qyteti ishte gjithashtu një prej rezidencave të mbretit ilirian Gent. Gjatë luftrave ndërmjet Cezarit dhe Pompeut, Cezari kontrollonte qytetin dhe përforcoi mbrojtjen.

Vazhdoi të ishte një qendër urbane e njohur me emrin Lezha deri në fillim të periudhës së Mesjetës.

Deri në vitin 1398, qyteti ishte nën regjimin e familjes feudale të Dukagjinëve, të cilët më vonë ja dorëzuan Venecias. Në këtë qytet u mbajt Lidhja e Lezhës më 2 Mars 1444, nën drejtimin e Gjergj Kastriot Skënderbeut, heroit kombëtar Shqiptar. Lidhja krijoi një bashkim politiko- ushtarak të princërve shqiptarë dhe një ushtri të përbashkët shqiptare me 10,000 trupa, të gatshëm për t’iu përgjigjur kërcënimit Osman. Pas vdekjes, Gjergj Kastrioti u varros në Katedralen e Shën Kollit më 1468, edhe pse varri i tij u shkatërrua me pas nga Turqit. 

SHKODRA

Shkodra është një nga qytetet më të lashta në veri-perëndim të Shqipërisë. U themelua në shekullit e 4 para K. si qendra e fisit Ilirian të Labeatëve.

Nën sundimin e mbretit Ilirian Gent, u bë kryeqyteti i mbretërisë Ilire. Kjo është periudha ku u shfaqën monedhat e para të qytetit. Në 168 para K. ra nën sundimin Roman , ndërsa gjatë shekullit të parë pas K. u bë koloni Romane nën sundimin e Klaudit.

Në 395 pas K. Shkodra u bë qendra Bizantine e provincës së Prevalit, ndërsa në 1040 u sundua nga Serbia./AlbaniaTourism

BUTRINTI

Butrinti ndodhet në gadishullin e ulët në bregun jugperëndimor të Shqipërisë, në jug të qytetit të sotëm të Sarandës përballë ishullit Grek të Korfuzit. Zona ka qenë e pushtuar të paktën në shekullin e tetë para K., edhe pse legjendat që lidhen me origjinën flasin për themelimin e qytetit nga Trojanët. Në shekullin e 4 para K., u ndërtua një rrethim me mur dhe qyteti u bë një zonë kulti e njohur, dedikuar Aesklepidit. Augusti themeloi një koloni në Butrint dhe qyteti mendohet të jetë kthyer në një port të vogël deri në shekullin e 6 pas K. Ka pak të dhëna për zonën nga shekulli 7 deri në shekullin e 9 pas K. Periudha e Mesjetës ishte e paqëndrueshme pasi qyteti u përfshi si fillim në luftërat midis Bizantit dhe Normanëve, shteteve të Angevin dhe Venecias dhe konflikti i dytë ndërmjet Venecias dhe Turqve. Në fillimet e shekullit 19, u kthye në një qytezë të vogël peshkimi, i rrethuar nga një kështjelle Veneciane.
Monumentet kryesore rreth Butrintit përfshijnë padyshim teatrin elegant Grek me arenën dhe fronet romane me një kapacitet prej 1500 spektatorësh, në lidhje me objektin e shenjtë Grek të Asklepidit. Menjëherë pas kësaj në perëndim, në rrugën Romane ndodhet lagjia e shtëpive, në lindje të tij ndodhen gërmadhat e Trikonkut afër me kanalin e Butrintit, një pagëzore Bizantine e madhe me një dysheme mozaik që daton në fillimet e shekullit të 6 para K., rrënoja të shekullit 2 pas K., një shatërvan pas bazilikës dhe muret shumë të lartë që nga koha e Grekërve, Romanëve, Bizantinëve, dhe pushtimeve gjatë mesjetës./Albaniatourism

Bylisi

Bylisi ka qënë qyteti më i madh në Ilirinë e Jugut, por pavarsisht këtij fakti, është përmendur relativisht vonë nga historianët dhe gjeografët antikë. Muret e tij kanë një gjatësi prej 2250m dhe rrethojnë një zonë prej 30 ha. Në vitet 49-48 para K. qyteti i`u dorëzua forcave të Cezarit dhe u përdor si një bazë për ushtrinë e tij të madhe.
Stefani i Bizantit, shkroi se Bylisi u themelua nga Neoptolemusi, i biri Akilit.
Pavarësisht kësaj të dhëne, teknikat e ndërtimit datojnë jo më herët se 370-350 para K. Rreth 270 para K. qyteti ishte qëndra e një organizate politike të kohës, duke mbuluar rreth 20 km katror.
Bylisi u bë një koloni Romane, gjatë viteve të para të dominimit të Augustit, dhe emri i tij u kthye Kolonia Julia Augusta. Gjatë periudhës së Antikitetit të Hershëm, Bylisi u bë një qendër e rëndësishme ku u ndërtuan një sërë bazilikash të mëdha Paleo- Kristiane, të gjitha përmbanin një numër të konsiderueshëm mozaikësh./AlbaniaTourism

ANTIGONEA

Gërmimet e drejtuara nga arkeologët shqiptarë pranë fshatit të sotëm të Saraginishtit, kryesisht në vitet 1960-1980, në kodrën e Jermit, në lindje të luginës së Drinos, çuan në identifikimin e qytetit të rrethuar të Antigonës. Identifikimi u bazua në zbulimin e 14 pjesë mozaiku prej bronxi me mbishkrimin ANTIGONEON, në një prej shtëpive të peridhës Helenistike.
Burimet e literaturave të hershme nuk përmendin rrethanat e themelimit të Antigonës apo arsyet që mban këtë emër. Opinione të ndryshme nga Antigonët Gonatas përmendin Mbretin e Maqedonisë si themelues por më bindëset flasin për Pirron, mbretin e Molosëve, i cili ndërtoi qytetin në 296 para K., në nder të gruas së tij Antigona.
Antigona shtrihet në një kodër rreth 600m mbi nivelin e detit dhe muri rrethues mendohet të ketë patur një gjatësi prej 4 km, duke mbuluar një hapësirë prej 35 hektarësh. Nga gërmimet janë gjetur Kuvendi dhe Shëtitorja, 59 m e gjatë dhe 9 m e gjerë. Monedha nga qytete të ndryshme të shtetit janë gjendur, të cilat vinin nga Korkyra ( Korfuzi i sotëm), Apollonia, Dyrrahu, Orikumi, Ambrakia por gjithashtu dhe nga Lidhja Epirit, pjesa më e madhe e të cilave është prej bronxi dhe një pjesë e vogël prej argjendi./AlbaniaTourism

APOLLONIA


Oratori i fashmëm roman Ciceroni, u mrekullua nga bukuria e Apollonisë duke e quajtur ate “magna urbs et gravis”- një qytet madhështor dhe i rëndësishëm. Themeluar në shekullin e 7-të para K., nga grekët e Korintit dhe Korfuzit, qyteti antik ndodhet 11 km në perëndim të qytetit të Fierit.
Gërmimet arkeologjike tregojnë se Apollonia arriti kulmin e saj në shekujt 4-3 para K. Në shekullin e parë para K., Oktavian Augusti studioi filozofi aty deri sa mori lajmin për vrasjen e Cezarit në Senat dhe u largua për të trashëguar fronin e perandorisë Romane.
Qyteti kishte një mur rrethues prej 4km gjatësi, duke mbuluar një hapësirë prej 137 hektarësh. Mendohet se gjatë fazave të zhvillimit të qytetit jetonin 60.000 banorë brenda mureve të tij. Sipas të dhënave të hershme, ndër monumentet interesante me vlerë që mund të vizitohen janë Bouleterioni (këshilli qytetit). Biblioteka, harku triumfues, tempulli i Artemisës, Odeoni ndërtuar në shekullin e 2 para K., shëtitorja prej 77m e gjatë, teatri me kapacitet prej 10.000 spektatorësh, si dhe shatërvani që mbulonte një hapësirë prej 2000 m katrorë, i cili u vizitua nga perandori roman Sulla. Në shekujt 3-4 pas K., një pjesë e konsiderushme e Apollonisë u shkatërrua si pasojë e një numri të madh tërmetesh, kjo u pasua edhe nga një ndryshim në jug, të shkaktuar nga lumi Vjosa. E lodhur dhe e dëmtuar nga ndryshimet në port, tërmetet si dhe pushtimit Gotik, Apollonia shkoi drejt një rënie të shpejtë, duke humbur gjithë madhështinë e së shkuarës.
Sot zona mund të vizitohet lehtësisht nga qyteti i Fierit dhe ofron një pamje unike të detit Adriatik dhe rrethinave./AlbaniaTourism

·        

Vendet arkeologjike

Territori i Shqiperise, si pasoje i pozicionit te favorshem ne pellgun e Mesdheut, i cili njihet si nje prej djepeve me te rendesishme te civilizimit boteror ruan ne brendesi te tij nje numer te konsiderueshem te pikave arkeologjike te cilat jane deshmi e ketij qyteterimi. Keto pika jane te shtrira nga veriu ne jug perbejne destinacione te rendesishme turistike

Durresi i Lashte

Qyteti i Durrësit daton në shek e VII para Kr., bazuar në dokumentat dhe burimet antike tradicionale në vitin 627. Qyteti modern është ndërtuar mbi rrënojat e Epidamnit ose Dyrrachion-it të lashtë, që më vonë u transformua në Dyrrachium-in e periudhës Romake.

Sipas Tukididit, qyteti u themelua nga Korkyras dhe Korintas, të cilët e quajtën qytetin Epidamn. Ai që e themeloi (oikisti) ishte Phalius, një Bakiad, i biri i Eratoklidit nga Korinti dhe pasardhës i Herkulit. Monedhat e para të Epidamnit në gjysmën e parë të shekullit V para Kr., qenë me simbole korintike, me Athinën dhe Pegasin dhe një epsilon arkaik. Sipas Apianit, një mbret jo-Grek, i cili jetonte në këtë vend përpara se grekët të vinin, me emrin Epidamn, ndërtoi qytetin e parë, të cilit i vuri emrin e tij. Dyrrahu, djali i vajzës së tij Melisa dhe thuhet edhe i Poseidonit, ndërtoi një port në qytet dhe e quajti Dyrrah.

Gjatë viteve 435-404 Para Kr., Epidamni u përfshi në Luftën e Peloponezit, kur popullsia (demos-i) përzuri nga qyteti njerëzit me influencë (dynatoi) që nga ana tjetër u ndihmuan nga ilirët vendas dhe sulmuan përsëri qytetin. Kjo luftë ndryshoi marrëdhëniet politike dhe ekonomike të qytetit, gjë e cila është dokomentuar nga gjetjet arkeologjike. Gjatë shekullit të III para Kr., marrëdhëniet e qytetit me Ilirët u zhvilluan më tej, ndërkohë që emrat Ilirë zinin rreth 30 % të emrave të gjetur në varrezat antike, gjatë gërmimeve arkeologjike brenda dhe rreth qytetit.

Dyrrachium u kthye në një shesh kryesor beteje ndërmjet legjioneve të Cezarit dhe Pompeut gjatë Luftrave Civile (49-48 para Kr.) dhe u dëmtua si pasojë e veprimeve luftarake. Gjatë regjimit të Augustit, në vitin 30 para Kr., Dyrrachium u bë koloni romake dhe morri emrin Colonia Iulia Augusta Dyrrachinorum. Gjatë shekullit të II pas Kr., qyteti u fuqizua si rezultat i ndërtimit të rrugës së njohur me emrin Via Egnatia, e cila lidhte Adriatikun me Selanikun në Greqinë Veriore dhe në kohët e vona me Kostandinopojën.

Godinat më të mëdha u ndërtuan në Dyrrachium gjatë gjatë shekujve të I-II pas Kr. Amfiteatri filloi të gërmohej duke filluar nga viti 1960, ka një kapacitet vendesh rreth 15.000-20.000 spektatorë dhe është i vendosur në qendër të qytetit modern, ndërkohë që ndërtesa të tjera të rëndësishme janë dhe banjot bublike të shek të II pas Kr., të zbuluara në vitin 1966, mbetjet e ujësjellësit rreth 15 km të gjatë i ndërtuar gjatë periudhës së Hadrianit, muret Bizantine dhe rreth forum-macellum, të ndërtuara në shekujt V-VI pas Kr.

Një nga gjetjet më interesante nga qyteti është mozaiku “Bukuroshja e Durrësit”, që gjendet në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë. Mozaiku i përket shekullit të IV para Kr., dhe është një nga më të bukurit të këtij lloji në Shqipëri.

Në shekullin e IX pas Kr., u krijua Tema e Durrësit, një nga dy më të mëdhatë në Ballkanin Perëndimor, ndërkohë që në vitin 1071 dhe 1081 Normanët pushtuan qytetin. Prej 1204 qyteti u pushtua nga Venediku dhe nga 1501 Osmanët arritën ta pushtonin.

Fortifikimi i Goricës

E ndodhur në bashkimin e lumenjve Osum dhe degës së tij Velabisht, ky fortifikim ka një rëndësi të dyfishtë. Nga njëra anë fortifikimi mbyll plotësisht grykën e Osumit, duke pasur përballë kalanë e Beratit, nga ana tjetër kontrollon mirë dhe nga afër shtegun tjetër që është grykëderdhja e Velabishtit. Nga ana veriore kalaja është e mbrojtur nga shkëmbi natyral, kurse në anët e tjera dhe më ekzaktësisht në atë lindore, jugore dhe pjesërisht perëndimore është e rrethuar me mure, të cilat mund të ndiqen pothuaj në të gjithë gjatësinë e tyre.

Duke u nisur nga teknika e ndërtimit si dhe qeramika, ky mur rrethues i takon shekujve 4-3 para Kr. Ekzistojnë të dhëna për praninë e mbetjeve arkeologjike të një periudhe më të hershme të cilat datojnë në Bronzin e Vonë dhe në atë të Hekurit në zonat përreth fortifikimit të Goricës, që mund të tregojë se ky vendbanim mund të jetë më i hershëm se shekulli 3-të para Kr. Ndërprerja e jetës në Kalanë e Goricës, lidhet me pushtimin romak, pas shekullit të 2-të para Kr.

Vendbanimi i fortifikuar i Gradishtës së Peshtanit

Kodrina që mban emrin e Gradishtës së Peshtanit ndodhet pranë fshatit Peshtan. Vendbanimi ka qenë shtrirë kryesisht në rrafshin e gjerë të kodrës, me një sipërfaqe rreth 2 ha dhe në disa tarraca të ngushta në faqet lindore, jugore dhe perëndimore të saj. Këto anë të kodrës janë relativisht të buta dhe me lartësi të vogël, vetëm faqja veriore, që është më e ngushta, përbën një mbrojtje natyrale për pjerrësinë e saj. Kjo linjë muri ishte e ndërtuar me blloqe katërkëndëshe prej guri ranor tek i cili mund të vërejmë teknikën e ndërtimit të mureve të periudhës ilire.

Arkeologët, bazuar në teknikën e ndërtimit dhe të gjetjeve sipërfaqësore e datojnë këtë qytezë në shekullin e 4-rt para Kr. Kësaj periudhe i përkasin hedhje të shumta fragmentesh qeramike në faqen jugore të kodrës që ndoshta lidhen me ekzistencën një punishteje qeramike.

Mbjeshovë

Kalaja e Mbjeshovës ndodhet pranë fshatit Mbjeshovë, në skajin verior të malit Shpiragut. Sipërfaqja e rrethuar e Kalasë së Mbjeshovës arrin në 1, 5 - 2 ha. Muri rrethues, ruhet në një gjendje të mirë dhe në të gjithë gjatësinë duke ndjekur konturet e majës së kodrës.

Fortifikimi është i dyfishtë i formuar nga një mur i brendshëm përforcues duke shërbyer në të njëjtën kohë si shkallë dhe si vend vrojtimi për ushtarët. Në anën lindore ndodhen 3 kulla dhe një hyrje. Duke u mbështetur në kostruksionet e murit rrethues, të kullave dhe hyrjeve tipike të periudhës së vonë antike, kalaja daton në shekujt 4-5 mbas Kr. Kjo kala konsiderohet si një nga qendrat arkeologjike më të ruajtura të rajonit.

Kalaja e Vokopolës

Kalaja e Vokopolës e cila njihet si Kalaja e Ali Pashë Tepelenës, ndodhet në një kodër në veri-perëndim të fshatit Vokopolë pranë qytetit të Beratit. Ky fortifikim ndodhet mbi një kodër 765 m mbi nivelin e detit. Përmasat e kalasë dhe teknikat e ndërtimit tregojnë se kalaja mund të ketë shërbyer si garnizon ushtarak.

Bazilika Paleokristiane e Shën Mëhillit në Arapajt

Në kodrën e Shën Mëhillit, 6 km larg qytetit të Durrësit, në sondazhin e kryer në vitin 1974 u zbuluan rrënojat e një kishe të hershme kristiane. Kjo kishë, e njohur si kisha e Shën Mëhillit paraqet një bazilikë trenefëshe, me tre apsida, tre nefe, me atrium në anën perëndimore dhe një ambient ndihmës në anën jugore të naosit.

Mozaiku me sipërfaqe 54 m², ruhet në gjendje të mirë me përjashtim të një pjese të vogël në skajin jugor e cila ka pësuar shëmbje. southern part. Një material të rëndësishëm përbën edhe skulptura arkitektonike, që daton në shekujt 5-6 pasKr. Materiali numizmatik që është gjetur në bazilikë është mjaft i pasur dhe daton nga shekulli 5të pas Kr., deri në shekujt 13-14 pas Kr., duke treguar një vijimësi të përdorimit të bazilikës për rreth 10 shekuj.

Forumi Bizantin

Eshte nje kompleks i gjere ndertimesh qe i perket shek V – VI A.D. Ai eshte i zbukyuruar me kolona mermeri dhe ne qender gjendet nje pus.

Termat

I perkasin shek II.A.D. jane zbuluar ne vendin ku sot gjendet teatri “ Aleksander Moisiu”.
Mozaiku “ Bukuroshja e Durresit” - u zbulua ne vitin 1616. Ky mozaik i perket shek IV B.C . eshte eshte nje prej me te bukurve ne Shqiperi i punuar me gure zalli.. Tashme ai ndodhet i ekspozuar ne muzeun Historik kombetar.

Kalaja e Durresit
Eshte fortifikuar gjate shek V- VI ne ne periudhen e Perandorit Anastas . Gjatesia e mureve ishte 3,5 km . Sot rruhen 500 metra nga muri i kalase

Nikaia (Klos)

Qyteti antik i Klosit (Nikaia) ndodhet 1 km larg Byllis-it. Ky qytet rrethohet nga një mur të gjatë rreth 1850m, duke mbuluar një sipërfaqe prej rreth 18 ha. Muri përfaqëson një nga fortifikimet e hershme të gjysmës së dytë të shek të V para Kr. në Shqipëri, me një gjerësi prej 3-3.5m me blloqe gurësh poligonalë dhe trapezoidalë. Fortifikimi ka një hyrje të vetme dhe tre kulla mbrojtëse. Disa nga monumentet kryesore janë teatri i vogël, shëtitorja (Stoa) dhe gjurmët e stadiumit. Teatri ka patur një kapacitet prej rreth 800-1000 spektatorë ku ruhen 14 mbishkrime për dhënie qytetarie, dhe daton në shekullin e III para Kr. Shëtitorja ishte e gjatë rreth 40 m dhe e gjerë rreth 10 m. Jeta në Nikaia mbaron në 167 para Kr. kur ushtria e Paulus Aemilius pushtoi Epirin dhe një pjesë të Ilirisë së Jugut.

Theatri i Sofratikes

Ndodhet ne luginen e Drinos ne rrethin e Gjirokastres afer fshatit me te njejtim emer. Ketu ka qene nje qytet i periudhes romake i quajtur Adrianapoli , shek II A.D. Theatri ne fjale eshte zbuluar ne vitin 1984. Ai ka nje kapacitet prej 4.000 vendesh me 27 shkalle

Dimal

Ekspedita e parë arkeologjike filloi në 1963 dhe prej atij viti një stoa 30 metra e gjatë ka dalë në dritë. Monumenti tregon një ngjashmëri të madhe me stoan e Apollonisë duke treguar për lidhjet e forta ndërmjet dy qyteteve. Në shumë tjegulla janë gjetur mbishkrime me emrin DIMALITAN, duke treguar qarte se punishtet ishin pronë e qytetit.

Shkrimtari antik Polibi, thekson se lufta e dytë Iliro-Romake ndodhi gjatë viteteve 219-218 para Kr., kohë në të cilën Dimali ishte fortifikuar. Historiani Romak Tit Livi, përmend Dimalin sërisht në ngjarjet e e vitit 205 para Kr., kohë në të cilën qyteti drejtohej nga Romakët. Shumë mbishkrime të gjetura gjatë gërmimeve hedhin dritë mbi organizimin politik të qytetit antik.

Gurëzeza

I vendosur afër qytezës së Cakranit, vendbanimi i Gurëzezës, dominon pamjen mbi lumin e Vjosës dhe vështrimi shtrihet deri në Gadishullin e Karaburunit dhe ishullin e Sazanit në gjirin e Vlorës. Muret e ruajtura mirë mbulojnë një sipërfaqe prej 15 ha, ndërkohë që emri antik i qytetit të lashtë ende mbetet për tu gjetur. Tre pjesë të ndryshme të rrënojave janë të lidhura me sitin dhe datojnë: duke filluar me fazën protourbane duke vazhduar me periudhën urbane dhe duke përfunduar më periudhën e vonë antike. Shumë thesare monedhash janë gjetur pranë këtij vendbanimi, njëra me rreth 2000 monedha bronzi nga Apollonia dhe Epiri. 200 monedha argjendi, 40 prej tyre i përkasin mbretit Monun, madje disa arkeologë mendojnë se qyteti mund të ketë qënë rezidenca e tij.

Aulona (Vlora)

Mbetjet e kështjellës në formë trekëndore ka dalë në dritë pas monumentit të Pavarësisë në Vlorë, i cili i përket qytetit të vjetër të Aulonës. Kështjella duket se është ndërtuar në shek IV pas Kr., për të përballuar dyndjet gotike, ndërkohë që gjetje të tjera tregojnë datën më të hershme të banimit ndërmjet shekujve V-IV para Kr. Gjetja më e njohur e kësaj periudhe është një skulpturë e quajtur “Vajza e Vlorës”, e cila tregon një vajzë të veshur me një fustan Ilir. Burimet historike e përmendin Aulonën në shek. II pas Kr., që mesa duket është e lidhur me masat që do të ndërmerreshin në lidhje me fuqizimin e rrugëve të komunikit në pjesën e Ballkanit perëndimor. Në intenerare të ndryshme Aulona është përmendur si një nga vendet kryesore lidhëse të Dyrrachiumit (Durrësi) me Butrintin në jug.

Pas pushtimit gotik në shekullin e V-të pas Kr., një faltore u ndërtua brenda kështjellës, ndërkohë që gjatë regjimit të perandorit Justinian kështjella u fortifikua me urdhër të tij. Gjatë shekullit të VI-të pas Kr., qyteti u dëmtua shumë nga dyndjet sllave dhe si rredhojë shumë qytetarë u larguan për në ishullin e Sazanit, në gjirin e Vlorës, ku gjurmë të asaj periudhe e dëshmojnë këtë lëvizje. Emri i Aulonës rishfaqet në vitet 1082 dhe 1205 në dokumenta bizantine për rëndësia e saj vjen në rënie ndërkohë që qendra të tjera pranë saj forcohen.

Treport

Gërmime pranë kepit të Treportit kanë gjetur gjurmë që datojnë që nga shekulli VII para Kr. Përgjatë shekujve vendbanimi u zgjerua dhe muri i ri u ndërtua rreth shek IV para Kr. Shekujt IV-II para Kr., janë periudha kur qyteti pati një zhvillim të mëtejshëm ekonomik ndërkohë që ka spekulime rreth emrit të tij me të dhëna që çojnë drejt emrit antik Daulia. Nga ana tjetër është ende e panjohur pse qyteti është braktisur pas shekullit II para Kr., por kjo mund të jetë e lidhur me luftrat Iliro-Romake, si dhe me paqen relative që u vendos.

Onchesmos (Saranda)

Emri i qytetit antik vjen nga trojani Anchises, lidhja e të cilit me perëndeshën Afërditë solli në jetë një djalë me emrin Enea. Enea së bashku me të atin dhe djalin e tij Ascanius pasi u larguan nga Troja e shkatërruar udhëtuan nëpër Mesdhe. Donisi i Halikarnasit e quan Onchesm-in gjirin e Anchises, ndërkohë që historiani bizantin Prokopi përmend faktin se Anchises vdiq në Onchesmos.

Në periudhën e vonë republikane dhe perandorake të hershme, qyteti përmendet përsëri në lidhje me lundrimin dhe gjirin. Rreth shekullit të VI pas Kr., qyteti ndryshon emër në “40 Shenjtorët”, por është e paqartë se në çfarë rrethanash ka ndodhur ky ndryshim. Kjo mund të jetë e lidhur me ndërtimin e një bazilike të madhe mbi një kodër pranë qytetit modern të Sarandës. Monumente të ndryshme dhe gjetje arkeologjike nga qyteti janë zbuluar gjatë shumë viteve kërkimi si: sinagoga/bazilika, një pjesë e një harku perandorak romak, një shtëpi e antikitetit të vonë, një ndërtesë apsidale, një Odeon, një varrezë dhe një ndërtesë me mozaik të përsosur i ashtuquajtur “Dyshemeja e Delfinit”.

Vendbanimi i fortifikuar i Gradishtës së Belshit

Vendbanimi i Gradishtës së Belshit ndodhet pranë fshatit Belsh, në perëndim të lumit Devoll. Gërmimet e para në këtë vendbanim filluan në vitin 1969. Fazat kryesore të identifikuara në vendbanim përfshijnë periudhën e Bronzit të Vonë, për të vazhduar me periudhën e Hekurit (periudha proto-urbane Ilire), deri në periudhën Antike të Vonë, duke përfshirë dhe rifortifikimin e vendbanimit. Në nekropolin e qytetit janë gjetur varre të shekujve 4-1 para Kr. dhe 4-6 mbas Kr.

Stacioni rrugor Romak i Ad Quintium

Stacioni rrugor Ad Quintium ndodhet përgjatë rrugës Egnatia, pranë qytetit të sotëm të Elbasanit. Rrënojat e këtij stacioni janë evidentuar në fshatin Bradashesh pranë qytetit, që ndodhet në kilometrin e shtatë të rrugës automobilistike Elbasan-Peqin, në vendin e njohur në popull me emrin "Kalaja". Bazuar në gjetjet e ndryshme dhe teknikën e ndërtimit, kjo qendër daton në shekujt 2-4 mbas Kr.

Fortesa e Përsqopit

Fortesa e Përsqopit ndodhet pranë fortifikimit të Petrelës në malin Vilë. Faza e parë e banimit datohet në periudhën Ilire Urbane dhe në faqet e kodrës janë gjetur trakte të murit të rrethimit të kësaj periudhe. Në Periudhën e Vonë Romake fortifikimi u rindërtua dhe u zgjerua.
Ndoshta ky fortifikim mund të ketë shërbyer si vend strehimi për banorët e Petrelës që vazhdon të banohet gjatë Mesjetës. Në verilindje të fortifikimit janë gjetur mbetje të një ujësjellësi që furnizohej me ujë nga Mali Vilë.

Vendbanimi i fortifikuar i Rosujës

Vendbanimi i Rosujës ndodhet 6 km në jugperëndim të Bajram Currit, pranë fshatit Binjaj. Vendbanimi siguron mbrojtje të mirë natyrore me një degëzim të lumit Valbona që rrjedh përreth fundit të kodrës.

Nga gërmimet del se kjo qendër arkeologjike të jetë banuar nga periudha e Hershme e Hekurit deri në shekullin e 5-të pas Kr. Brenda zonës së fortifikuar janë vënë re banesa të cilat datojnë në periudhën Romake dhe në atë të Vonë.

Vendbanimi shpellor Eneolitik i Rrëzës së Kanalit

Vendbanimi shpellor me pamje nga Gjiri i Vlorës u zbulua në 1939. Gërmimet hulumtuese në vendbanim zbuluan vegla guri Eneolitike, qeramikë e djegur prehistorike dhe kocka kafshësh. Gërmimet e fundit kanë treguar për prezencën e aktivitetit mesjetar në shpellë dhe për një sipërfaqe të copëtimit të veglave të gurit, në tarracën jashtë shkëmbit.

Grupi i varrezave tumulare të Shtojit

Fusha e Shtojit ndodhet 5 km në verilindje të qytetit të Shkodrës, midis fshatrave modernë Boks, Dragoç dhe Ura e Mesit, në krahun perëndimor të lumit Kir. Tumat e gërmuara kanë një datim që fillon nga Epoka e Bronzit të Hershëm deri në Epokën e Hekurit të Vonë. Periudha më e pasur e aktivitetit funeral daton në Epokën e Hekurit (kryesisht nga shekulli i 7-të deri në shekullin e 5-të para Kr.).

Vendbanimet shpellore në Spile, Himarë

Në të dalë të Spilesë në faqen e kodrës të drejtuar nga deti në krahun e majtë të rrugës Himarë-Sarandë ndodhen tre vendbanime shpellore. Depozitat përmbanin material që nga Eneoliti dhe periudha e Bronzit, dhe vazhdonin në periudhën Helenistike e Romake.

Vendbanimi i fortifikuar i Karosit pranë fshatit Qeparo

Vendbanimi i fortifikuar i Karosit ndodhet 490 m mbi nivelin e detit në një kreshtë me kah veri-jug përgjatë luginës së lumit Qeparo. Pllaja e kodrës së fshatit Qeparo është 1 km e gjatë dhe vazhdon përgjatë shpatit perëndimor. Shpati ka një kreshtë të thepisur në anët veriore, perëndimore me pamje nga lugina e lumit dhe përgjatë bregut verior. Në faqen lindore shpati është i butë dhe këtu është përqëndruar vendbanimi kryesor.

Linja kryesore e mbrojtjes ndjek konturet natyrore dhe ka një hyrje (1.8 m gjerësi) të pozicionuar në qendër me faqe nga lindja. Ky mur është 340 m i gjatë dhe 3 m i gjerë. Lartësia më e madhe e ruajtur është 1, 5 m. Mbas hyrjes janë shtuar dy linja mbrojtjeje për ta riforcuar. Materialet e grumbulluara nga gërmimi japin një datim të gjerë duke filluar me fazën e parë të banimit të datuar në Periudhën e Hekurit të Hershëm dhe vazhdon deri në shekullin e 4-të pas Kr.

Fortifikimi i Kratulit

Fortifikimi i Kratulit ndodhet në majën e kodrës me të njëjtin emër, 143 m mbi nivelin e detit, 6 km në verilindje të Shkodrës dhe 600 m larg nga ura e Mesit. Muri mbrojtës mbyll një hapsirë në formë elipsi me sipërfaqe përafërsisht 0.5 ha. Muri është ndërtuar me blloqe të mëdhenj në dy faqet anësore, kurse mesi është mbushur me gurë mesatarë dhe të vegjël. Blloqet janë të papunuar dhe janë lidhur me njëri-tjetrin në të thatë. Gjerësia e murit arrin deri në 3,35 m ndërsa lartësia deri në 2,55 m.

Tre porta të cilat i shërbenin hyrjes dhe daljes së vendbanimit jane identifikuar. Dy prej tyre gjenden përballë njëra-tjetrës në anët veriore dhe jugore ndërsa tjetra në anën lindore të fortifikimit. 

Nga pikëpamja tipologjike dhe teknika e ndërtimit fortifikimi i Kratulit është i ngjashëm me atë të Gatanit megjithatë ka edhe ndryshime thelbesore në planimetri si kulla dhe forma e rregullt eliptike, çka e bëjnë këtë fortifikim të veçantë. 

Brenda murit rrethues nuk janë gjetur gjurmë banesash. Materiali arkeologjik tregon se vendbanimi ka patur një jetë të gjatë që fillon periudhën e Hekurit të hershëm dhe zbret deri në shekullin e 1-rë pas Kr.

Territori i Shqiperise, si pasoje i pozicionit te favorshem ne pellgun e Mesdheut, i cili njihet si nje prej djepeve me te rendesishme te civilizimit boteror ruan ne brendesi te tij nje numer te konsiderueshem te pikave arkeologjike te cilat jane deshmi e ketij qyteterimi. Keto pika jane te shtrira nga veriu ne jug perbejne destinacione te rendesishme turistike

Durresi i Lashte

Qyteti i Durrësit daton në shek e VII para Kr., bazuar në dokumentat dhe burimet antike tradicionale në vitin 627. Qyteti modern është ndërtuar mbi rrënojat e Epidamnit ose Dyrrachion-it të lashtë, që më vonë u transformua në Dyrrachium-in e periudhës Romake.

Sipas Tukididit, qyteti u themelua nga Korkyras dhe Korintas, të cilët e quajtën qytetin Epidamn. Ai që e themeloi (oikisti) ishte Phalius, një Bakiad, i biri i Eratoklidit nga Korinti dhe pasardhës i Herkulit. 

Monedhat e para të Epidamnit në gjysmën e parë të shekullit V para Kr., qenë me simbole korintike, me Athinën dhe Pegasin dhe një epsilon arkaik. Sipas Apianit, një mbret jo-Grek, i cili jetonte në këtë vend përpara se grekët të vinin, me emrin Epidamn, ndërtoi qytetin e parë, të cilit i vuri emrin e tij. Dyrrahu, djali i vajzës së tij Melisa dhe thuhet edhe i Poseidonit, ndërtoi një port në qytet dhe e quajti Dyrrah. 

Gjatë viteve 435-404 Para Kr., Epidamni u përfshi në Luftën e Peloponezit, kur popullsia (demos-i) përzuri nga qyteti njerëzit me influencë (dynatoi) që nga ana tjetër u ndihmuan nga ilirët vendas dhe sulmuan përsëri qytetin. 

Kjo luftë ndryshoi marrëdhëniet politike dhe ekonomike të qytetit, gjë e cila është dokomentuar nga gjetjet arkeologjike. Gjatë shekullit të III para Kr., marrëdhëniet e qytetit me Ilirët u zhvilluan më tej, ndërkohë që emrat Ilirë zinin rreth 30 % të emrave të gjetur në varrezat antike, gjatë gërmimeve arkeologjike brenda dhe rreth qytetit.

Dyrrachium u kthye në një shesh kryesor beteje ndërmjet legjioneve të Cezarit dhe Pompeut gjatë Luftrave Civile (49-48 para Kr.) dhe u dëmtua si pasojë e veprimeve luftarake. Gjatë regjimit të Augustit, në vitin 30 para Kr., Dyrrachium u bë koloni romake dhe morri emrin Colonia Iulia Augusta Dyrrachinorum. 

Gjatë shekullit të II pas Kr., qyteti u fuqizua si rezultat i ndërtimit të rrugës së njohur me emrin Via Egnatia, e cila lidhte Adriatikun me Selanikun në Greqinë Veriore dhe në kohët e vona me Kostandinopojën. Godinat më të mëdha u ndërtuan në Dyrrachium gjatë gjatë shekujve të I-II pas Kr. 

Amfiteatri filloi të gërmohej duke filluar nga viti 1960, ka një kapacitet vendesh rreth 15.000-20.000 spektatorë dhe është i vendosur në qendër të qytetit modern, ndërkohë që ndërtesa të tjera të rëndësishme janë dhe banjot bublike të shek të II pas Kr., të zbuluara në vitin 1966, mbetjet e ujësjellësit rreth 15 km të gjatë i ndërtuar gjatë periudhës së Hadrianit, muret Bizantine dhe rreth forum-macellum, të ndërtuara në shekujt V-VI pas Kr. 

Një nga gjetjet më interesante nga qyteti është mozaiku “Bukuroshja e Durrësit”, që gjendet në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë. Mozaiku i përket shekullit të IV para Kr., dhe është një nga më të bukurit të këtij lloji në Shqipëri. 

Në shekullin e IX pas Kr., u krijua Tema e Durrësit, një nga dy më të mëdhatë në Ballkanin Perëndimor, ndërkohë që në vitin 1071 dhe 1081 Normanët pushtuan qytetin. Prej 1204 qyteti u pushtua nga Venediku dhe nga 1501 Osmanët arritën ta pushtonin.

Fortifikimi i Goricës

E ndodhur në bashkimin e lumenjve Osum dhe degës së tij Velabisht, ky fortifikim ka një rëndësi të dyfishtë. Nga njëra anë fortifikimi mbyll plotësisht grykën e Osumit, duke pasur përballë kalanë e Beratit, nga ana tjetër kontrollon mirë dhe nga afër shtegun tjetër që është grykëderdhja e Velabishtit. 

Nga ana veriore kalaja është e mbrojtur nga shkëmbi natyral, kurse në anët e tjera dhe më ekzaktësisht në atë lindore, jugore dhe pjesërisht perëndimore është e rrethuar me mure, të cilat mund të ndiqen pothuaj në të gjithë gjatësinë e tyre.
Duke u nisur nga teknika e ndërtimit si dhe qeramika, ky mur rrethues i takon shekujve 4-3 para Kr. 

Ekzistojnë të dhëna për praninë e mbetjeve arkeologjike të një periudhe më të hershme të cilat datojnë në Bronzin e Vonë dhe në atë të Hekurit në zonat përreth fortifikimit të Goricës, që mund të tregojë se ky vendbanim mund të jetë më i hershëm se shekulli 3-të para Kr. Ndërprerja e jetës në Kalanë e Goricës, lidhet me pushtimin romak, pas shekullit të 2-të para Kr.

Vendbanimi i fortifikuar i Gradishtës së Peshtanit

Kodrina që mban emrin e Gradishtës së Peshtanit ndodhet pranë fshatit Peshtan. Vendbanimi ka qenë shtrirë kryesisht në rrafshin e gjerë të kodrës, me një sipërfaqe rreth 2 ha dhe në disa tarraca të ngushta në faqet lindore, jugore dhe perëndimore të saj. Këto anë të kodrës janë relativisht të buta dhe me lartësi të vogël, vetëm faqja veriore, që është më e ngushta, përbën një mbrojtje natyrale për pjerrësinë e saj. Kjo linjë muri ishte e ndërtuar me blloqe katërkëndëshe prej guri ranor tek i cili mund të vërejmë teknikën e ndërtimit të mureve të periudhës ilire.
Arkeologët, bazuar në teknikën e ndërtimit dhe të gjetjeve sipërfaqësore e datojnë këtë qytezë në shekullin e 4-rt para Kr. Kësaj periudhe i përkasin hedhje të shumta fragmentesh qeramike në faqen jugore të kodrës që ndoshta lidhen me ekzistencën një punishteje qeramike.

Mbjeshovë

Kalaja e Mbjeshovës ndodhet pranë fshatit Mbjeshovë, në skajin verior të malit Shpiragut. Sipërfaqja e rrethuar e Kalasë së Mbjeshovës arrin në 1, 5 - 2 ha. Muri rrethues, ruhet në një gjendje të mirë dhe në të gjithë gjatësinë duke ndjekur konturet e majës së kodrës.

Fortifikimi është i dyfishtë i formuar nga një mur i brendshëm përforcues duke shërbyer në të njëjtën kohë si shkallë dhe si vend vrojtimi për ushtarët. Në anën lindore ndodhen 3 kulla dhe një hyrje. Duke u mbështetur në kostruksionet e murit rrethues, të kullave dhe hyrjeve tipike të periudhës së vonë antike, kalaja daton në shekujt 4-5 mbas Kr. Kjo kala konsiderohet si një nga qendrat arkeologjike më të ruajtura të rajonit.

Kalaja e Vokopolës

Kalaja e Vokopolës e cila njihet si Kalaja e Ali Pashë Tepelenës, ndodhet në një kodër në veri-perëndim të fshatit Vokopolë pranë qytetit të Beratit. Ky fortifikim ndodhet mbi një kodër 765 m mbi nivelin e detit. Përmasat e kalasë dhe teknikat e ndërtimit tregojnë se kalaja mund të ketë shërbyer si garnizon ushtarak.

Bazilika Paleokristiane e Shën Mëhillit në Arapajt

Në kodrën e Shën Mëhillit, 6 km larg qytetit të Durrësit, në sondazhin e kryer në vitin 1974 u zbuluan rrënojat e një kishe të hershme kristiane. Kjo kishë, e njohur si kisha e Shën Mëhillit paraqet një bazilikë trenefëshe, me tre apsida, tre nefe, me atrium në anën perëndimore dhe një ambient ndihmës në anën jugore të naosit.

Mozaiku me sipërfaqe 54 m², ruhet në gjendje të mirë me përjashtim të një pjese të vogël në skajin jugor e cila ka pësuar shëmbje. southern part. Një material të rëndësishëm përbën edhe skulptura arkitektonike, që daton në shekujt 5-6 pasKr. 

Materiali numizmatik që është gjetur në bazilikë është mjaft i pasur dhe daton nga shekulli 5të pas Kr., deri në shekujt 13-14 pas Kr., duke treguar një vijimësi të përdorimit të bazilikës për rreth 10 shekuj.

Forumi Bizantin

Eshte nje kompleks i gjere ndertimesh qe i perket shek V – VI A.D. Ai eshte i zbukyuruar me kolona mermeri dhe ne qender gjendet nje pus. Termat I perkasin shek II.A.D. jane zbuluar ne vendin ku sot gjendet teatri “ Aleksander Moisiu”. Mozaiku “ Bukuroshja e Durresit” - u zbulua ne vitin 1616. Ky mozaik i perket shek IV B.C . eshte eshte nje prej me te bukurve ne Shqiperi i punuar me gure zalli.. Tashme ai ndodhet i ekspozuar ne muzeun Historik kombetar.

Kalaja e Durresit

Eshte fortifikuar gjate shek V- VI ne ne periudhen e Perandorit Anastas . Gjatesia e mureve ishte 3,5 km . Sot rruhen 500 metra nga muri i kalase

Nikaia (Klos)

Qyteti antik i Klosit (Nikaia) ndodhet 1 km larg Byllis-it. Ky qytet rrethohet nga një mur të gjatë rreth 1850m, duke mbuluar një sipërfaqe prej rreth 18 ha. Muri përfaqëson një nga fortifikimet e hershme të gjysmës së dytë të shek të V para Kr. në Shqipëri, me një gjerësi prej 3-3.5m me blloqe gurësh poligonalë dhe trapezoidalë. Fortifikimi ka një hyrje të vetme dhe tre kulla mbrojtëse. 

Disa nga monumentet kryesore janë teatri i vogël, shëtitorja (Stoa) dhe gjurmët e stadiumit. Teatri ka patur një kapacitet prej rreth 800-1000 spektatorë ku ruhen 14 mbishkrime për dhënie qytetarie, dhe daton në shekullin e III para Kr. 

Shëtitorja ishte e gjatë rreth 40 m dhe e gjerë rreth 10 m. Jeta në Nikaia mbaron në 167 para Kr. kur ushtria e Paulus Aemilius pushtoi Epirin dhe një pjesë të Ilirisë së Jugut.

Teatri i Sofratikes

Ndodhet ne luginen e Drinos ne rrethin e Gjirokastres afer fshatit me te njejtim emer. Ketu ka qene nje qytet i periudhes romake i quajtur Adrianapoli , shek II A.D. Theatri ne fjale eshte zbuluar ne vitin 1984. Ai ka nje kapacitet prej 4.000 vendesh me 27 shkalle Dimal.

Ekspedita e parë arkeologjike filloi në 1963 dhe prej atij viti një stoa 30 metra e gjatë ka dalë në dritë. Monumenti tregon një ngjashmëri të madhe me stoan e Apollonisë duke treguar për lidhjet e forta ndërmjet dy qyteteve. Në shumë tjegulla janë gjetur mbishkrime me emrin DIMALITAN, duke treguar qarte se punishtet ishin pronë e qytetit.

Shkrimtari antik Polibi, thekson se lufta e dytë Iliro-Romake ndodhi gjatë viteteve 219-218 para Kr., kohë në të cilën Dimali ishte fortifikuar. Historiani Romak Tit Livi, përmend Dimalin sërisht në ngjarjet e e vitit 205 para Kr., kohë në të cilën qyteti drejtohej nga Romakët. Shumë mbishkrime të gjetura gjatë gërmimeve hedhin dritë mbi organizimin politik të qytetit antik.
Gurëzeza

I vendosur afër qytezës së Cakranit, vendbanimi i Gurëzezës, dominon pamjen mbi lumin e Vjosës dhe vështrimi shtrihet deri në Gadishullin e Karaburunit dhe ishullin e Sazanit në gjirin e Vlorës. Muret e ruajtura mirë mbulojnë një sipërfaqe prej 15 ha, ndërkohë që emri antik i qytetit të lashtë ende mbetet për tu gjetur.

Tre pjesë të ndryshme të rrënojave janë të lidhura me sitin dhe datojnë: duke filluar me fazën protourbane duke vazhduar me periudhën urbane dhe duke përfunduar më periudhën e vonë antike. 

Shumë thesare monedhash janë gjetur pranë këtij vendbanimi, njëra me rreth 2000 monedha bronzi nga Apollonia dhe Epiri. 200 monedha argjendi, 40 prej tyre i përkasin mbretit Monun, madje disa arkeologë mendojnë se qyteti mund të ketë qënë rezidenca e tij.

Parqet arkeologjike ne Shqiperi

Aulona (Vlora)

Mbetjet e kështjellës në formë trekëndore ka dalë në dritë pas monumentit të Pavarësisë në Vlorë, i cili i përket qytetit të vjetër të Aulonës. Kështjella duket se është ndërtuar në shek IV pas Kr., për të përballuar dyndjet gotike, ndërkohë që gjetje të tjera tregojnë datën më të hershme të banimit ndërmjet shekujve V-IV para Kr. 

Gjetja më e njohur e kësaj periudhe është një skulpturë e quajtur “Vajza e Vlorës”, e cila tregon një vajzë të veshur me një fustan Ilir. 

Burimet historike e përmendin Aulonën në shek. II pas Kr., që mesa duket është e lidhur me masat që do të ndërmerreshin në lidhje me fuqizimin e rrugëve të komunikit në pjesën e Ballkanit perëndimor. Në intenerare të ndryshme Aulona është përmendur si një nga vendet kryesore lidhëse të Dyrrachiumit (Durrësi) me Butrintin në jug.

Pas pushtimit gotik në shekullin e V-të pas Kr., një faltore u ndërtua brenda kështjellës, ndërkohë që gjatë regjimit të perandorit Justinian kështjella u fortifikua me urdhër të tij. 

Gjatë shekullit të VI-të pas Kr., qyteti u dëmtua shumë nga dyndjet sllave dhe si rredhojë shumë qytetarë u larguan për në ishullin e Sazanit, në gjirin e Vlorës, ku gjurmë të asaj periudhe e dëshmojnë këtë lëvizje. Emri i Aulonës rishfaqet në vitet 1082 dhe 1205 në dokumenta bizantine për rëndësia e saj vjen në rënie ndërkohë që qendra të tjera pranë saj forcohen.

Treport

Gërmime pranë kepit të Treportit kanë gjetur gjurmë që datojnë që nga shekulli VII para Kr. Përgjatë shekujve vendbanimi u zgjerua dhe muri i ri u ndërtua rreth shek IV para Kr. Shekujt IV-II para Kr., janë periudha kur qyteti pati një zhvillim të mëtejshëm ekonomik ndërkohë që ka spekulime rreth emrit të tij me të dhëna që çojnë drejt emrit antik Daulia. Nga ana tjetër është ende e panjohur pse qyteti është braktisur pas shekullit II para Kr., por kjo mund të jetë e lidhur me luftrat Iliro-Romake, si dhe me paqen relative që u vendos.

Onchesmos (Saranda)

Emri i qytetit antik vjen nga trojani Anchises, lidhja e të cilit me perëndeshën Afërditë solli në jetë një djalë me emrin Enea. Enea së bashku me të atin dhe djalin e tij Ascanius pasi u larguan nga Troja e shkatërruar udhëtuan nëpër Mesdhe. Donisi i Halikarnasit e quan Onchesm-in gjirin e Anchises, ndërkohë që historiani bizantin Prokopi përmend faktin se Anchises vdiq në Onchesmos.
Në periudhën e vonë republikane dhe perandorake të hershme, qyteti përmendet përsëri në lidhje me lundrimin dhe gjirin. Rreth shekullit të VI pas Kr., qyteti ndryshon emër në “40 Shenjtorët”, por është e paqartë se në çfarë rrethanash ka ndodhur ky ndryshim. Kjo mund të jetë e lidhur me ndërtimin e një bazilike të madhe mbi një kodër pranë qytetit modern të Sarandës. Monumente të ndryshme dhe gjetje arkeologjike nga qyteti janë zbuluar gjatë shumë viteve kërkimi si: sinagoga/bazilika, një pjesë e një harku perandorak romak, një shtëpi e antikitetit të vonë, një ndërtesë apsidale, një Odeon, një varrezë dhe një ndërtesë me mozaik të përsosur i ashtuquajtur “Dyshemeja e Delfinit”.

Vendbanimi i fortifikuar i Gradishtës së Belshit

Vendbanimi i Gradishtës së Belshit ndodhet pranë fshatit Belsh, në perëndim të lumit Devoll. Gërmimet e para në këtë vendbanim filluan në vitin 1969. Fazat kryesore të identifikuara në vendbanim përfshijnë periudhën e Bronzit të Vonë, për të vazhduar me periudhën e Hekurit (periudha proto-urbane Ilire), deri në periudhën Antike të Vonë, duke përfshirë dhe rifortifikimin e vendbanimit. Në nekropolin e qytetit janë gjetur varre të shekujve 4-1 para Kr. dhe 4-6 mbas Kr.



Stacioni rrugor Romak i Ad Quintium

Stacioni rrugor Ad Quintium ndodhet përgjatë rrugës Egnatia, pranë qytetit të sotëm të Elbasanit. Rrënojat e këtij stacioni janë evidentuar në fshatin Bradashesh pranë qytetit, që ndodhet në kilometrin e shtatë të rrugës automobilistike Elbasan-Peqin, në vendin e njohur në popull me emrin "Kalaja". Bazuar në gjetjet e ndryshme dhe teknikën e ndërtimit, kjo qendër daton në shekujt 2-4 mbas Kr.

Fortesa e Përsqopit

Fortesa e Përsqopit ndodhet pranë fortifikimit të Petrelës në malin Vilë. Faza e parë e banimit datohet në periudhën Ilire Urbane dhe në faqet e kodrës janë gjetur trakte të murit të rrethimit të kësaj periudhe. Në Periudhën e Vonë Romake fortifikimi u rindërtua dhe u zgjerua.
Ndoshta ky fortifikim mund të ketë shërbyer si vend strehimi për banorët e Petrelës që vazhdon të banohet gjatë Mesjetës. Në verilindje të fortifikimit janë gjetur mbetje të një ujësjellësi që furnizohej me ujë nga Mali Vilë.

Vendbanimi i fortifikuar i Rosujës

Vendbanimi i Rosujës ndodhet 6 km në jugperëndim të Bajram Currit, pranë fshatit Binjaj. Vendbanimi siguron mbrojtje të mirë natyrore me një degëzim të lumit Valbona që rrjedh përreth fundit të kodrës.
Nga gërmimet del se kjo qendër arkeologjike të jetë banuar nga periudha e Hershme e Hekurit deri në shekullin e 5-të pas Kr. Brenda zonës së fortifikuar janë vënë re banesa të cilat datojnë në periudhën Romake dhe në atë të Vonë.

Vendbanimi shpellor Eneolitik i Rrëzës së Kanalit

Vendbanimi shpellor me pamje nga Gjiri i Vlorës u zbulua në 1939. Gërmimet hulumtuese në vendbanim zbuluan vegla guri Eneolitike, qeramikë e djegur prehistorike dhe kocka kafshësh. Gërmimet e fundit kanë treguar për prezencën e aktivitetit mesjetar në shpellë dhe për një sipërfaqe të copëtimit të veglave të gurit, në tarracën jashtë shkëmbit.

Grupi i varrezave tumulare të Shtojit

Fusha e Shtojit ndodhet 5 km në verilindje të qytetit të Shkodrës, midis fshatrave modernë Boks, Dragoç dhe Ura e Mesit, në krahun perëndimor të lumit Kir. Tumat e gërmuara kanë një datim që fillon nga Epoka e Bronzit të Hershëm deri në Epokën e Hekurit të Vonë. Periudha më e pasur e aktivitetit funeral daton në Epokën e Hekurit (kryesisht nga shekulli i 7-të deri në shekullin e 5-të para Kr.).

Vendbanimet shpellore në Spile, Himarë

Në të dalë të Spilesë në faqen e kodrës të drejtuar nga deti në krahun e majtë të rrugës Himarë-Sarandë ndodhen tre vendbanime shpellore. Depozitat përmbanin material që nga Eneoliti dhe periudha e Bronzit, dhe vazhdonin në periudhën Helenistike e Romake.

Vendbanimi i fortifikuar i Karosit pranë fshatit Qeparo

Vendbanimi i fortifikuar i Karosit ndodhet 490 m mbi nivelin e detit në një kreshtë me kah veri-jug përgjatë luginës së lumit Qeparo. Pllaja e kodrës së fshatit Qeparo është 1 km e gjatë dhe vazhdon përgjatë shpatit perëndimor. Shpati ka një kreshtë të thepisur në anët veriore, perëndimore me pamje nga lugina e lumit dhe përgjatë bregut verior. Në faqen lindore shpati është i butë dhe këtu është përqëndruar vendbanimi kryesor.

Linja kryesore e mbrojtjes ndjek konturet natyrore dhe ka një hyrje (1.8 m gjerësi) të pozicionuar në qendër me faqe nga lindja. Ky mur është 340 m i gjatë dhe 3 m i gjerë. Lartësia më e madhe e ruajtur është 1, 5 m. Mbas hyrjes janë shtuar dy linja mbrojtjeje për ta riforcuar. Materialet e grumbulluara nga gërmimi japin një datim të gjerë duke filluar me fazën e parë të banimit të datuar në Periudhën e Hekurit të Hershëm dhe vazhdon deri në shekullin e 4-të pas Kr.

Fortifikimi i Kratulit

Fortifikimi i Kratulit ndodhet në majën e kodrës me të njëjtin emër, 143 m mbi nivelin e detit, 6 km në verilindje të Shkodrës dhe 600 m larg nga ura e Mesit. Muri mbrojtës mbyll një hapsirë në formë elipsi me sipërfaqe përafërsisht 0.5 ha. Muri është ndërtuar me blloqe të mëdhenj në dy faqet anësore, kurse mesi është mbushur me gurë mesatarë dhe të vegjël. Blloqet janë të papunuar dhe janë lidhur me njëri-tjetrin në të thatë. Gjerësia e murit arrin deri në 3,35 m ndërsa lartësia deri në 2,55 m.

Tre porta të cilat i shërbenin hyrjes dhe daljes së vendbanimit jane identifikuar. Dy prej tyre gjenden përballë njëra-tjetrës në anët veriore dhe jugore ndërsa tjetra në anën lindore të fortifikimit. Nga pikëpamja tipologjike dhe teknika e ndërtimit fortifikimi i Kratulit është i ngjashëm me atë të Gatanit megjithatë ka edhe ndryshime thelbesore në planimetri si kulla dhe forma e rregullt eliptike, çka e bëjnë këtë fortifikim të veçantë. Brenda murit rrethues nuk janë gjetur gjurmë banesash. Materiali arkeologjik tregon se vendbanimi ka patur një jetë të gjatë që fillon periudhën e Hekurit të hershëm dhe zbret deri në shekullin e 1-rë pas Kr.