Nga Ardit Hasanas
Qyteti i Korçës pati shoqëri muzikore që nga viti 1661. Këngëtarët e saj këndonin edhe në Janinë, enkas për Ali Pashë Tepelenën. Dy këngëtarët më të dëgjuar të tij ishin Bektashi nga Starja e Kolonjës dhe Muçoja nga qyteti i Korçës. Ata nxirrnin edhe të vdekurin nga varri me zërin e tyre. E bënin pashanë e madh të Janinës të mallëngjehej. Pa këngëtarë, Pashait i dukej jeta kot. Edhe kur fitonte, edhe kur humbiste, ia donte shpirti të dëgjonte një këngë; herë për të rimarrë veten nga humbja, herë për të synuar një fitore tjetër. Dëshpërimin e urrente. Mjeshtëria e të kënduarit te ata të dy nuk kishte të krahasuar me askënd. Mos u çudisni, Korça, Kolonja dhe Leskoviku ka qenë gjithnjë vendlindja e muzikantëve dhe këngëtarëve. Ata nuk ishin vetëm muzikantë të zotë, por edhe mjeshtër të punimit të instumenteve muzikore. Në pazarin e Korçës të asaj kohe shiteshin edhe vegla muzikore të prodhuara nga vetë instrumentistët e njohur.
Deri më tani këto të vërteta kanë qenë disi në hije, të panjohura, por sot do t’ju rrëfejmë fillimisht për Muçon e Korçës dhe pas tij, edhe për Bektashin e Starjes së Kolonjës, por tashmë na duhet të bëjmë një hyrje të shkurtër, që rrëfimi ynë të jetë më i kuptueshëm.
Shoqëritë e hershme muzikore të qyteteve shqiptare përmenden në kronikat e Evlia Çelebiut. Ai e vizitoi tri herë Shqipërinë. Shumica e shënimeve të tij i përket udhëtimit të vitit 1670. Atë kohë erdhi përmes Korfuzit, udhëtoi në Gjirokastër përmes Delvinës, e më pas në Tepelenë, Skrapar, Përmet, Berat, Kaninë, Vlorë, Bashtovë, Durrës, Kavajë, Peqin, Elbasan, Strugë, Ohër dhe Pogradec për të vazhduar më tej në Maqedoni. Udhëtimet e tij zgjatën pesë vjet 1667 – 1672. Sipas akademikut Vasil S. Tole, Çelebiu flet me respekt për grupin e muziktarëve të Beratit, të cilët ishte ndër më të mirët, krahas tajfës (grupeve) të Korçës, Leskovikut etj. Pra edhe muziktarët e Korçës ishin të mirë ndër më të mirët.
Korçën, Çelebiu e kishte vizituar 9 vjet më pare. Vëtë shkrimtari shkruan në udhëpërshkrimet e tij se Korçën, Bilishtin dhe Kosturin, i kishte vizituar më 1077, (ose sipas kalendarit të sotëm, në vitin 1661), ku ishte njohur edhe me grupet muzikore të Korçës.
Kjo do të thotë se shoqëritë muzikore ekzistonin edhe para ardhjes së tij. Aktiviteti i tyre mund të ketë nisur që nga koha e themelimit të qytetit të Korçës, ndryshe nuk do të tërhiqnin dot vëmendjen e udhëtarit të famshëm, autorit të 10 vëllimeve, të quajtura “Sejahatname” (Libri i udhëtimeve), për të cilat shpenzoi 40 vjet të jetës së tij. Pa një traditë të hershme Korça nuk mund të nxirrte një këngëtar të rrallë si Muçoja dhe Kolonja nuk do të kishte patur kurrë një këngëtar si Bektashi i Starjes, aq shumë të vlerësuar prej Pashait të Janinës.
Në këtë aspekt nuk ka vend për shumë dyshime, pasi instrumentet muzikore janë përdorur nga shqiptarët që në kohët më të hershme. Lidhur me veglat muzikore, Faik Konica shkruan: “Mund të jetë me interes të thomi këtu, emrat e instrumenteve muzikore të përdorura në Shqipëri. Instrumente – erë: fyelli i vogël, fyelli i madh, xurnaja, gërneta, briri (i përdorur prej barinjve), neferi (bri i gjatë i përdorur në teqera bektashish për të thirur dervishët në mësallë). Instrumente – gjalmë: violiri, qemendsheja, tamburaja, lahuta a hungaria, boxuruku. Instrumente – goditje: defi, daullja.
Vini re, gegët nuk e përdorin fjalën “daulle” si toskët për të thënë fr. Grosse caisse, gros tambur; gegët e përdorin fjalën daull për muzikë. Thonë në gegëri “më thirr daullat në darsmë” si në toskëri flasin për “të thirrur violiet në dasmë”. – Edhe fjala trumbetë thuhet shumë në Shqipëri; do të ketë qenë një instrument i përdorur qëmoti. (Gazeta “Albania” 1905, nr.8, f.153)
Tashmë do të tregojmë për këngëtarin Muço.
Për të flet kompozitori dhe etnomuzikologu, prof. dr. Vasil S. Tole:
“Krahas shumë këngëtarëve të shquar popullorë, si simbol i një këngëtari të
shquar popullor, përmendet edhe Muçoja, këngëtari i oborrit të Ali Pashë
Tepelenës. Për herë të parë, publikisht, rreth Muços, ka folur Kristo Floqi në
vitin 1923, i cili gjatë një konferencë mbi muzikën tonë popullore vlerësoi
muzikën dhe zërin shumë të bukur të këngëtarit popullor, Muços nga Korça.”
(Kristo Floqi, “Këngët e Muços”, tek “Shtypi”, dt. 21 shkurt 1923, nr. 14).
Këngët e Muços parapëlqeheshin nga gjithë këngëtarët e tjerë, këndoheshin edhe prej tyre, mjafton të dëgjoje një këngë të tij dhe nuk të shqitej më nga mendja. Këngët e tij kaluan nga njëri brez te tjetri, madje edhe gjatë viteve ’20. U kënduan edhe nga tenori italian Giuseppe Mauro: “Një artist tjetër italo-shqiptar po iu paraqesim lexuesve tanë, shkruante revista “Agimi”. Kyasht i njoftun në gjithë Italinë, Romanin e Shtetet e Bashkuara të Amerikës nën emrin Giuseppe Mauro, prej Kalabrisë, Midis veprave italiane që ka rapresentue si ma i miri e ma i kandshmi tenor, ka këndue edhe shumë këngë shqype, edhe ma tepër këngët e famshme të Muços, kangtarit të Ali Pashë Tepelenës. Sot gjendet në Neë-York ku u mëson zejen (profesionin) e tij shumë djemëve shqyptarë…” (Agimi 1920, nr.12, f.198)
Edhe kaq pak sa dimë, flasin shumë për këngëtarin Muço, kurse tani do t’ju rrëfejmë një histori të paharrueshme për Bektashin e Starjes së Kolonjës, Tasi Gusho rrëfen këtë histori të dëgjuar nga vetë banorët e Starjes: Një ditë Ali Pasha u zëmërua me Bektashin, këngëtarin e oborit të tij dhe dha urdhër ta vrisnin. Njerëzit e Ali Pashës, që kishin marrë urdhër për ta vrarë, e dinin se një ditë do ta kërkonte prapë Ali Pasha ndaj nuk e vranë, por e mbajtën në burg të mbërthyer në zinxhira. Pas një kohe, në një darkë të madhe që dha Ali Pasha për disa miq të tij, kur qejfi arriti kulmin, duke sjellë ndër mend Bektashin, këngëtarin e tij, përnjëheresh iu prish qejfi. Kur e pyetën njerëzit pse u sëkëlldis ashtu papritur, mos vallë darka nuk është në rregull, Ali Pasha u përgjigj:
- Të gjitha janë në rregull e qejfi ka arritur kulmin, por që të ishte akoma më mirë duhej të ndodhej këtu Bektash këngëtari. Në këtë moment, ata që e kishin shpëtuar këngëtarin, menduan se do të ishte rasti më i mirë për ta liruar dhe që atë ta sillnin të këndonte jashtë sallonit ku ishin mbledhur njerëzit dhe hanin darkë. Këngëtarin e çuan në një dhomë ngjitur me sallonin dhe i thanë të këndonte. Këngëtari në këtë moment, ashtu i lidhur me zinxhira, filloi të këndonte këtë këngë:
Çeli lulja, lulja çeli,
Dy-tri hallka ç' mi ke shtirë
Kur Ali Pasha e dëgjoi, u trondit shumë dhe u thotë atyre që kishte rreth e rrotull:
- Po ky është zëri i Bektashit, vallë mos u ngjall?! Sikur me të vërtetë të jetë i gjallë, ç'dhurata duan ata që e kanë shpëtuar? Ata, si dëgjuan Ali Pashën, muarrë kurajo, e hapnë derën dhe e futnë brenda. Bektashi filloi të këndojë përsëri po atë këngë:
Dy-tri hallka ç' mi ke shtirë...
Ali pasha dha urdhër t'ia hiqnin zinxhirët…
Nuk kishte si të ndodhte ndryshe, shoqëritë muzikore të Korçës shkëlqyenë që gjatë viteve 1661 – 1670, por edhe më pas në kohën e Muços së famshëm, gjë që do të thotë se vijueshmëria e muzikantëve të Korçës nuk reshti asnjëherë. Në fillim të viteve 1800 u shfaq Ibrahimi me Violinë. Kur luante ai, lotonte gjithë Korça. Shumë histori tregohen për të si virtuoz. Ishte i paarritshëm. Sigurisht, ai nuk doli nga hiçi. Para tij duhet të kenë ekzistuar orkestrantë po kaq famozë.
Pas Ibrahimit me violinë, erdhi i bri, Hajroja, edhe ai mësoi ta bënte violinën të qante. Kjo kohë nxori në skenë edhe këngëtaren e famshme, Qerimenë me djare, këngëtaren e madhe të Jugut. Traditat e hershme në muzikë, bënë të mundur që Korça të nxirrte edhe llautarë virtuozë. Mos u çudisni. Llauta e Korçës përmendet nga shkrimtari dhe miku i Bajronit, Hobhaus (John Cameron Hobhouse), që nga viti 1809-1810, kur ai vizitoi Shqipërinë. Që nga kjo kohë e deri në vitet 20 të shek. XX, në qytetin e Korçës, llahutën e gjejmë si vegël solistike të muzikës popullore qytetare; më pas, me funksionin shoqërues të sazeve.
Qerim Baki ishte një nga llautarët më të mirë të Korçës. Sipas Piro Misos, “lidhur me llojet e llautave, njihen dy formate që janë të përhapura në krahinat e Shqipërisë së Jugut. Që të dy këto tipe, historikisht janë prodhuar nga mjeshtrat shqiptarë të punimit të veglave popullore të qyteteve si Korça, Leksoviku, Përmeti etj.” (Miso Piro, “Roli dhe funksioni muzikor i llautës”, “Kultura Popullore”, 2/1981) Jo më pak virtuozë u shfaqën dhe instrumentistët në bakllama, veçanërisht në kombinimin e saj me veglat e tjera muzikore. Në fillim të viteve 30, si mjeshtër të bakllamasë u shquan: Alo Qorri, Demka, Sulejman Bakllamaja dhe Demir Telhai. Për qytetin e Korçës, tradita e interpretimit me bakllama vijon të jetë e pëlqyer edhe sot e kësaj dite.
Me këtë rast nuk do të lëmë pa përmendur as gajdexhinjtë e Korçës: Safet Begollin e Bilishtit, që punonte me sazet e Korçës, Theodor Thomain, Skënder Feimin, Islam Bajramin dhe Fiqiri Islamin.
Në qytetin e Korçës, emër të madh patën edhe sazet e Sulo Konicës. Pjesë e këtij grupi u bë edhe Laver Bariu i Përmetit me të atin. Ishte Korça me muzikantët e saj që nxiti Laver Bariun të kapte majat e këtij profesioni: “Laveri luante në shumë vegla popullore, ndër to edhe në fyejt metalike që prodhoheshin dhe shiteshin në dyqanet e Korçës. Për herë të parë luajti në gërnetë bashku me të atin, i cili e shoqëronte me llautë vallen e “Dados”. Shpejtësia dhe thjeshtësia e interpretimit të tij në gërnetë u ra në sy të tërëve, veçanërisht gërnetistit të njohur popullor në Korçë, Skëndo Kuqos. Rastësia bëri që usta Hajdar Cangonji, gërnetisti popullor nga Zvezda, me të cilin punonte nëpër dasma i ati i Laverit, e dëgjoi duke kënduar me llautë këngën popullore “Dorën mor çun dorën, më trete si dëborën”. Megjithëse i vogël në moshë, Laveri iu bashkëngjit sazeve të Hajdar Cangonjit, duke punuar nëpër dasma me “xhezban”. Ai kujton se dasma e parë ku ai interpretoi së bashku me usta Hajdarin dhe me të atin, Bariun, ishte në Vithkuq. Me ta punoi vetëm një behar. Pas kësaj formoi së bashku me vëllezërit Sulo (rreth 35 vjeç) dhe Asllan (rreth 40) nga Konica një formacion tjetër të përbërë nga Suloja në klarinetë, Asllani me def dhe Usta Laveri me llautë, të cilët luanin muzikë popullore qytetare në qytetin e Korçës”. (Referuar enciklopedisë muzikore)
“Por muzikantët që i dhanë emër qytetit të Korçës, ishin pasardhësit e Ibrahimit me violinë. Edhe Hajroja (djali i Ibrahimit) u bë violinist. Edhe ai mësoj ta bënte violinën të qante. “Të qarën e Hajros”, e interpretojnë edhe violinistët e sotëm, por dy shpirtra nuk janë kurrë njëlloj. Hajroja pati tre djem: Demkën, Rushanin dhe Shefkën. Dy të parët mësuan violinën, kurse Shefka llahutën. Vëllezërit i dhanë dimension tjetër artit të të qarit. Prej Rushanit dhe Shefkës lindën muzikantë të talentuar, kurse Demka la pas 5 djem dhe 2 vajza: Danin, Sulejmanin, Bidon, Abazin, Sazanin, Adivien dhe Xhevrien. Që të gjithë të lindur për muzikë. Një armatë e tërë muzikantësh. Abaz Hajro me fisarmonikë u pagëzua si “babai” i serenatave korçare”. (Vepror Hasani, Abaz Hajro, babai i serenatave korçare).
Nga sa më sipër, rezulton se Korça në çdo etapë të jetës së saj, ka patur gjithnjë një Muço dhe një Qerime – këngëtarë brilantë, dhe një Ibrahim apo Abaz që shokon një qytet të tërë me gjenialitetin e vet muzikor. I fundit ishte Lulushi me klarinetë (1954-1990), për të cilin do të flasim një herë tjetër. Duket se ka ardhur koha, për një Muço, një Qerime dhe një Ibrahim tjetër, bëmat muzikore të të cilëve të shkruhen në kronikat vendase dhe të huaja. Dhe kjo nuk është e pabesueshme.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
