Nga Ardit Hasanas
Qyteti i Korçës pati shoqëri muzikore
që nga viti 1661. Këngëtarët e saj këndonin edhe në Janinë, enkas për Ali Pashë
Tepelenën. Dy këngëtarët më të dëgjuar të tij ishin Bektashi nga Starja e
Kolonjës dhe Muçoja nga qyteti i Korçës. Ata nxirrnin edhe të vdekurin nga
varri me zërin e tyre. E bënin pashanë e madh të Janinës të mallëngjehej. Pa këngëtarë,
Pashait i dukej jeta kot. Edhe kur fitonte, edhe kur humbiste, ia donte shpirti
të dëgjonte një këngë; herë për të rimarrë veten nga humbja, herë për të synuar
një fitore tjetër. Dëshpërimin e urrente. Mjeshtëria e të kënduarit te ata të
dy nuk kishte të krahasuar me askënd. Mos u çudisni, Korça, Kolonja dhe
Leskoviku ka qenë gjithnjë vendlindja e muzikantëve dhe këngëtarëve. Ata nuk
ishin vetëm muzikantë të zotë, por edhe mjeshtër të punimit të instumenteve
muzikore. Në pazarin e Korçës të asaj kohe shiteshin edhe vegla muzikore të
prodhuara nga vetë instrumentistët e njohur.
Deri më tani këto të vërteta kanë qenë
disi në hije, të panjohura, por sot do t’ju rrëfejmë fillimisht për Muçon e
Korçës dhe pas tij, edhe për Bektashin e Starjes së Kolonjës, por tashmë na
duhet të bëjmë një hyrje të shkurtër, që rrëfimi ynë të jetë më i kuptueshëm.
Shoqëritë e hershme muzikore të
qyteteve shqiptare përmenden në kronikat e Evlia Çelebiut. Ai e vizitoi tri
herë Shqipërinë. Shumica e shënimeve të tij i përket udhëtimit të vitit 1670.
Atë kohë erdhi përmes Korfuzit, udhëtoi
në Gjirokastër përmes Delvinës, e më pas në Tepelenë, Skrapar,
Përmet, Berat, Kaninë, Vlorë, Bashtovë, Durrës, Kavajë, Peqin,
Elbasan, Strugë, Ohër dhe Pogradec për të vazhduar më tej
në Maqedoni. Udhëtimet e tij zgjatën pesë vjet 1667 – 1672. Sipas akademikut
Vasil S. Tole, Çelebiu flet me respekt për grupin e muziktarëve të Beratit, të
cilët ishte ndër më të mirët, krahas tajfës (grupeve)
të Korçës, Leskovikut etj. Pra edhe muziktarët e Korçës ishin të mirë
ndër më të mirët.
Korçën, Çelebiu e kishte vizituar 9
vjet më pare. Vëtë shkrimtari shkruan në udhëpërshkrimet e tij se Korçën,
Bilishtin dhe Kosturin, i kishte vizituar më 1077, (ose sipas kalendarit të
sotëm, në vitin 1661), ku ishte njohur edhe me grupet muzikore të Korçës.
Kjo do të thotë se shoqëritë muzikore
ekzistonin edhe para ardhjes së tij. Aktiviteti i tyre mund të ketë nisur që nga
koha e themelimit të qytetit të Korçës, ndryshe nuk do të tërhiqnin dot
vëmendjen e udhëtarit të famshëm, autorit të 10 vëllimeve, të quajtura
“Sejahatname” (Libri i udhëtimeve), për të cilat shpenzoi 40 vjet të jetës së
tij. Pa një traditë të hershme Korça nuk mund të nxirrte një këngëtar të rrallë
si Muçoja dhe Kolonja nuk do të kishte patur kurrë një këngëtar si Bektashi i
Starjes, aq shumë të vlerësuar prej Pashait të Janinës.
Në këtë aspekt nuk ka vend për shumë
dyshime, pasi instrumentet muzikore janë përdorur nga shqiptarët që në kohët më
të hershme. Lidhur me veglat muzikore, Faik Konica shkruan: “Mund të jetë me
interes të thomi këtu, emrat e instrumenteve muzikore të përdorura në Shqipëri.
Instrumente – erë: fyelli i vogël, fyelli i madh, xurnaja, gërneta, briri (i
përdorur prej barinjve), neferi (bri i gjatë i përdorur në teqera bektashish
për të thirur dervishët në mësallë). Instrumente – gjalmë: violiri,
qemendsheja, tamburaja, lahuta a hungaria, boxuruku. Instrumente – goditje:
defi, daullja.
Vini re, gegët nuk e përdorin fjalën “daulle”
si toskët për të thënë fr. Grosse caisse, gros tambur; gegët e përdorin fjalën
daull për muzikë. Thonë në gegëri “më thirr daullat në darsmë” si në toskëri
flasin për “të thirrur violiet në dasmë”. – Edhe fjala trumbetë thuhet shumë në
Shqipëri; do të ketë qenë një instrument i përdorur qëmoti. (Gazeta “Albania”
1905, nr.8, f.153)
Tashmë do të tregojmë për këngëtarin Muço.
Për të flet kompozitori dhe etnomuzikologu, prof. dr. Vasil S. Tole:
“Krahas shumë këngëtarëve të shquar popullorë, si simbol i një këngëtari të
shquar popullor, përmendet edhe Muçoja, këngëtari i oborrit të Ali Pashë
Tepelenës. Për herë të parë, publikisht, rreth Muços, ka folur Kristo Floqi në
vitin 1923, i cili gjatë një konferencë mbi muzikën tonë popullore vlerësoi
muzikën dhe zërin shumë të bukur të këngëtarit popullor, Muços nga Korça.”
(Kristo Floqi, “Këngët e Muços”, tek “Shtypi”, dt. 21 shkurt 1923, nr. 14).
Këngët e Muços parapëlqeheshin nga
gjithë këngëtarët e tjerë, këndoheshin edhe prej tyre, mjafton të dëgjoje një këngë
të tij dhe nuk të shqitej më nga mendja. Këngët e tij kaluan nga njëri brez te
tjetri, madje edhe gjatë viteve ’20. U kënduan edhe nga tenori italian Giuseppe
Mauro: “Një artist tjetër italo-shqiptar po iu paraqesim lexuesve tanë,
shkruante revista “Agimi”. Kyasht i njoftun në gjithë Italinë, Romanin e
Shtetet e Bashkuara të Amerikës nën emrin Giuseppe Mauro, prej Kalabrisë, Midis
veprave italiane që ka rapresentue si ma i miri e ma i kandshmi tenor, ka
këndue edhe shumë këngë shqype, edhe ma tepër këngët e famshme të Muços,
kangtarit të Ali Pashë Tepelenës. Sot gjendet në Neë-York ku u mëson zejen
(profesionin) e tij shumë djemëve shqyptarë…” (Agimi 1920, nr.12, f.198)
Edhe kaq pak sa dimë, flasin shumë për
këngëtarin Muço, kurse tani do t’ju rrëfejmë një histori të paharrueshme për
Bektashin e Starjes së Kolonjës, Tasi Gusho rrëfen këtë histori të dëgjuar nga
vetë banorët e Starjes: Një ditë Ali Pasha u zëmërua me Bektashin, këngëtarin e
oborit të tij dhe dha urdhër ta vrisnin. Njerëzit e Ali Pashës, që kishin marrë
urdhër për ta vrarë, e dinin se një ditë do ta kërkonte prapë Ali Pasha ndaj
nuk e vranë, por e mbajtën në burg të mbërthyer në zinxhira. Pas një kohe, në
një darkë të madhe që dha Ali Pasha për disa miq të tij, kur qejfi arriti
kulmin, duke sjellë ndër
mend Bektashin, këngëtarin e tij, përnjëheresh iu prish qejfi. Kur e pyetën
njerëzit pse u sëkëlldis ashtu papritur, mos vallë darka nuk është në rregull,
Ali Pasha u përgjigj:
- Të gjitha janë në rregull e qejfi ka arritur kulmin, por
që të ishte akoma më mirë duhej të ndodhej këtu Bektash këngëtari. Në
këtë moment, ata që e kishin shpëtuar këngëtarin, menduan se do të ishte rasti
më i mirë për ta liruar dhe që atë ta sillnin të këndonte jashtë sallonit ku
ishin mbledhur njerëzit dhe hanin darkë. Këngëtarin e çuan në një dhomë ngjitur
me sallonin dhe i thanë të këndonte. Këngëtari në këtë moment,
ashtu i lidhur me zinxhira, filloi të këndonte këtë këngë:
Çeli lulja, lulja çeli,
Çeli hapi ca burbuqe,
Ca jeshil' e ca të kuqe,
Gjith dynjaja kundërmon.
Pashk' a Bajram ç'është sot,
Gjith dynjaja po këndojnë
Un' i mjeri po qaj me lot.
Dy-tri hallka ç' mi ke shtirë
Vaj si do t'i bënet halli,
Të kishe ndonjë më të mirë,
As mua s' më hante malli.
Kur Ali Pasha e dëgjoi, u trondit shumë
dhe u thotë atyre që kishte rreth e rrotull:
- Po ky është zëri i Bektashit, vallë mos u ngjall?! Sikur me të vërtetë të
jetë i gjallë, ç'dhurata duan ata që e kanë shpëtuar? Ata, si dëgjuan Ali
Pashën, muarrë kurajo, e hapnë derën dhe e futnë brenda. Bektashi filloi të
këndojë përsëri po atë këngë:
Dy-tri hallka ç' mi ke shtirë...
Ali pasha dha urdhër t'ia hiqnin zinxhirët…
Nuk kishte si të ndodhte ndryshe, shoqëritë
muzikore të Korçës shkëlqyenë që gjatë viteve 1661 – 1670, por edhe më pas në
kohën e Muços së famshëm, gjë që do të thotë se vijueshmëria e muzikantëve të
Korçës nuk reshti asnjëherë. Në fillim të viteve 1800 u shfaq Ibrahimi me
Violinë. Kur luante ai, lotonte gjithë Korça. Shumë histori tregohen për të si
virtuoz. Ishte i paarritshëm. Sigurisht, ai nuk doli nga hiçi. Para tij duhet
të kenë ekzistuar orkestrantë po kaq famozë.
Pas Ibrahimit me violinë, erdhi i bri,
Hajroja, edhe ai mësoi ta bënte violinën të qante. Kjo kohë nxori në skenë edhe
këngëtaren e famshme, Qerimenë me djare, këngëtaren e madhe të Jugut. Traditat
e hershme në muzikë, bënë të mundur që Korça të nxirrte edhe llautarë virtuozë.
Mos u çudisni. Llauta e Korçës përmendet nga shkrimtari dhe miku i Bajronit,
Hobhaus (John Cameron Hobhouse), që nga viti 1809-1810, kur ai vizitoi
Shqipërinë. Që nga kjo kohë e deri në vitet 20 të shek. XX, në qytetin e
Korçës, llahutën e gjejmë si vegël solistike të muzikës popullore qytetare; më
pas, me funksionin shoqërues të sazeve.
Qerim Baki ishte një nga llautarët më
të mirë të Korçës. Sipas Piro Misos, “lidhur me llojet e llautave, njihen dy
formate që janë të përhapura në krahinat e Shqipërisë së Jugut. Që të dy këto
tipe, historikisht janë prodhuar nga mjeshtrat shqiptarë të punimit të veglave
popullore të qyteteve si Korça, Leksoviku, Përmeti etj.” (Miso Piro, “Roli
dhe funksioni muzikor i llautës”, “Kultura Popullore”, 2/1981) Jo më pak
virtuozë u shfaqën dhe instrumentistët në bakllama, veçanërisht në kombinimin e
saj me veglat e tjera muzikore. Në fillim të viteve 30, si mjeshtër të
bakllamasë u shquan: Alo Qorri, Demka, Sulejman Bakllamaja dhe Demir Telhai.
Për qytetin e Korçës, tradita e interpretimit me bakllama vijon të jetë e
pëlqyer edhe sot e kësaj dite.
Me këtë rast nuk do të lëmë pa
përmendur as gajdexhinjtë e Korçës: Safet Begollin e Bilishtit, që punonte me
sazet e Korçës, Theodor Thomain, Skënder Feimin, Islam Bajramin dhe Fiqiri
Islamin.
Në qytetin e Korçës, emër të madh patën
edhe sazet e Sulo Konicës. Pjesë e këtij grupi u bë edhe Laver Bariu i Përmetit
me të atin. Ishte Korça me muzikantët e saj që nxiti Laver Bariun të kapte majat
e këtij profesioni: “Laveri luante në shumë vegla popullore, ndër to edhe në
fyejt metalike që prodhoheshin dhe shiteshin në dyqanet e Korçës. Për herë të
parë luajti në gërnetë bashku me të atin, i cili e shoqëronte me llautë vallen
e “Dados”. Shpejtësia dhe thjeshtësia e interpretimit të tij në gërnetë u ra në
sy të tërëve, veçanërisht gërnetistit të njohur popullor në Korçë, Skëndo
Kuqos. Rastësia bëri që usta Hajdar Cangonji, gërnetisti popullor nga Zvezda,
me të cilin punonte nëpër dasma i ati i Laverit, e dëgjoi duke kënduar me
llautë këngën popullore “Dorën mor çun dorën, më trete si dëborën”. Megjithëse
i vogël në moshë, Laveri iu bashkëngjit sazeve të Hajdar Cangonjit, duke punuar
nëpër dasma me “xhezban”. Ai kujton se dasma e parë ku ai interpretoi së bashku
me usta Hajdarin dhe me të atin, Bariun, ishte në Vithkuq. Me ta punoi vetëm
një behar. Pas kësaj formoi së bashku me vëllezërit Sulo (rreth 35 vjeç) dhe
Asllan (rreth 40) nga Konica një formacion tjetër të përbërë nga Suloja në
klarinetë, Asllani me def dhe Usta Laveri me llautë, të cilët luanin muzikë
popullore qytetare në qytetin e Korçës”. (Referuar enciklopedisë muzikore)
“Por muzikantët që i dhanë emër qytetit
të Korçës, ishin pasardhësit e Ibrahimit me violinë. Edhe Hajroja (djali i Ibrahimit)
u bë violinist. Edhe ai mësoj ta bënte violinën të qante. “Të qarën e Hajros”,
e interpretojnë edhe violinistët e sotëm, por dy shpirtra nuk janë kurrë
njëlloj. Hajroja pati tre djem: Demkën, Rushanin dhe Shefkën. Dy të parët
mësuan violinën, kurse Shefka llahutën. Vëllezërit i dhanë dimension tjetër
artit të të qarit. Prej Rushanit dhe Shefkës lindën muzikantë të talentuar,
kurse Demka la pas 5 djem dhe 2 vajza: Danin, Sulejmanin, Bidon, Abazin,
Sazanin, Adivien dhe Xhevrien. Që të gjithë të lindur për muzikë. Një armatë e
tërë muzikantësh. Abaz Hajro me fisarmonikë u pagëzua si “babai” i serenatave
korçare”. (Vepror Hasani, Abaz Hajro, babai i serenatave korçare).

Nga sa më sipër, rezulton se Korça në
çdo etapë të jetës së saj, ka patur gjithnjë një Muço dhe një Qerime –
këngëtarë brilantë, dhe një Ibrahim apo Abaz që shokon një qytet të tërë me
gjenialitetin e vet muzikor. I fundit ishte Lulushi me klarinetë (1954-1990),
për të cilin do të flasim një herë tjetër. Duket se ka ardhur koha, për një
Muço, një Qerime dhe një Ibrahim tjetër, bëmat muzikore të të cilëve të
shkruhen në kronikat vendase dhe të huaja. Dhe kjo nuk është e pabesueshme.~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~