Tanagra qytet i lashtë Pellazgo-ILIR … Etimologji

Tanagra është një qytet dhe komunë në veri të Athinës në Boeotia, Greqi. Qëndra e komunës është qyteti i Schimatari.

Qyteti antik i Tanagra është ndërtuar në një kodër në bregun e majtë të lumit Asopos dhe kufijtë e Atikës. Tanagra përmendur nga shkrimtarët e lashtë Pausanias, Straboni, Herodoti dhe të rinj George Tseva.

Straboni, i cili vizitoi qytetin, na tregon se ky vend banim ishte i ndërtuar në një kodër të lartë dhe shkëmbore të njohur me emrin; “Grimada” ose “Grimala” Shtëpitë e “Tanagra” ishin stolisur me arkadat bukur dhe afreske. Banorët kishin një sjellje Brilante, kursimtarë në jetë, të gjithë fermerë në punën e vet dhe në pronat e tyre, ata ishin “Besnik, të drejtë, bujar dhe mikpritsa.

Qyteti është ndërtuar në rrëzë të kodrës dhe në krye janë tempujt e tyre. Muri rrethues i qytetit ishte dy milje e cila është demoluar në vitin 456 pes dhe aktualisht është në grumbuj dhe rrënoja.

Faltoret më të rëndësishme për banorët e Tanagrave ishin:

Faltorja e “Dionisit” pas statujës kult, vepër e skulptorit të famshëm Praxiteles dhe një statujë shtesë Tritonos (Dritonit – Dritës së Diellit – Apollon).

Pranë tempullit janë tempujt e Themis Afërditës, Apollo, Hermes dhe e kryeforit e Promachos. Mbetjet e këtyre kishave dolën në dritë me gërmimet e vitit 1890.

Homeri këtij qyteti i referohet me emrin; “Graia” ose; “Tanagra”.

Lexoni me kujdes paragrafin e mëposhtëm:

Historia e “Tanagra së lashtë” fillon në kohët e lashta mitike, ku Perëndia lumor i Biotias “Asopus”, birit i oqeanit nga martesa për vendin pishtar të Fronit, me bijën e Δάδωνα “Dadonas” lindën shumë vajza. Thebe, Plataea, Euboea, Nemea, Aegina dhe Tanagra. Burri i “Tanagra” Pymander, themeloi për nder të saj një qytet duke e quajtur; “Tanagra”. Pymander ishte biri i Hairesilaou, dhe Stratonise.

Pas kësaj më se e qartë etimologjia e emërtimit; “Tanagra = të tana gra”, të gjitha vajza, ashtu si edhe vet emri “Tanagra” i vajzës së fundit të këtij çifti perëndish, një emërtim ku i cili i përket gjuhës shqipe duke treguar se banorët, popujt e atyre viseve flisnin shqip, e normalisht që ishin shqiptare, autoktonë mbi tokën e tyre, qysh në fillesë në lashtësi provë e padiskutueshme kjo edhe nga vet mitologjia e lashtë e këtij fisi “Skamatar” siç e lexuam edhe më lart nga martesa e bijës së “Dadonës” me birin e perëndisë “Asopus” lindën shumë vajza, dhe pikërisht për nder të vajzës së fundit të këtij çifti, quajtur “Tanagra” nga burri i saj Pimander u ngrit ky qytet me të njëjtin emër TanaGra.

Në traditën e popullit shqiptar akoma dhe sot kur një çift nga martesa e tyre lindin vetëm vajza, vajzës më të fundit i vendosin enrin”Mbaresa” apo sinonime të tjera të kwtij emërtimi, me iden për të mos lindur të tjera femra ashtu si në rastin e “Tanagra”

Ndërsa Herodoti përmend për “Tanagra” se banorët e lashtë të këtij qyteti ishin “Phoenicians” (Fenikas) të cilët kanë ardhur me Cadmus në Boeotia, pas përfundimit të projekteve hidraulike në Thives

Ekzistenca e këtij vendbanimi (1450 -1200 pes) ishte i panjohur deri në mes të vitit 1950, kur plaçkitësit zbuluan monumentet, të mbushura me sarkofagë të pazakontë e terrakote.

Përmendja e parë e vendbanimit “Tanagra”- i vendosur në malin “Grimadha” në juglindje të Tanagra moderne – daton rreth vitit 700 pes dhe demonstruar nga një numër i vulave, i publikuar kohët e fundit nga Dr. R.C.S. Frisch.

Pausanias na tregon se “Graia” është emri Homeric i Mikenase Tanagra. Varrezat mikenase gjetur 200 metra në lindje të fshatit të tanishëm Tanagra dëshmon se ajo ishte varrezë për Graia, dhe në pllakate e varit gjenden pikturuar vetem figura grash ashtu siç e shikoni edhe në foton e mëposhtmePas vitit 550 pes u krijua Federata e njohur “e vrazhdët e ashpër” e qyteteve – shteteve të përbashkëta treguar kjo edhe nga prerja e monedhave argjendi nga qytetet e Thebs, Tnagra dhe Haliartus. tanagra_AT.

Monedha e Tanagras ishte prej argjendi, të cilat kanë qenë në gjithmonë, me figurën e mburojës së vrazhdë nga njëra anë dhe në anën e pasme, gjendet shpesh shkronja “T” dhe në disa prerje të tjera gjejmë të shkruar fjalën; “AT” ose “B” në performancën e figurës së kalit. Këto monedha u riformuan nga 550 -315 p.s

“Tanagra” tashmë u bë një qendër politike, ekonomike e Biotias. Duke filluar me një seri të re të monedhave me inicialet “AT” përsëri për qytetin e Tanagra dhe BCI për të gjithë territorin e Biotia.

Mburoja karakteristike e vrazhdë, por me një fytyrë tjetër e në anën e pasme për çdo qytet – kjo Tanagra ende ilustron një kalë galopant me AT origjinale.

Dhe në gjuhën shqipe AT = Zot (ZEUS) perëndija e Dritës, perëndia e gjithë gjallesave përreth saj, e jetës në tokë e kudo, fara- Zëri, Zani, Zanafilla, fjala e vetme =Perëndi.

Në vitin 315 pes Tanagra me të gjitha teritoret e Beotis në 338 pes si 288 pes, i takonte Mbretërisë së Maqedonisë dhe nga viti 288 pes deri në 244 pes Ajo ishte e pavarur. Në 244 pes përsëri u bashkua me Mbretërinë e Maqedonisë.

Transferimi i sundimit të Bizantit dhe miratimin e krishterimit si fe zyrtare më të Perandorisë Romake, shekulli i 4 i jep qytetit “Tanagra” një frymë të re të energjisë, një forcë të bazuar në shfaqjen, në Episkopi, ndër 10 të tilla që ishin në atë kohë.

Qyteti ekziston për një shekull dhe përshtatet në mënyrë kronologjike në periudhën e Justinianit (527-565 AD).

Fundi i Tanagra, papritmas erdhi në në fund të shekullit të 6-të pas Krishtit banorët e saj, u plaçkitën nga popolli nomad “Tattaris” së bashku me “sllavët” duke shkatëruar këtë banim të hershëm e shumë të lashtë.

Inkurajuar pas vitit 783 pas Krishtit nga zhvillimet e fundit dhe konsolidimin e bizantinëve në rajon fillojnë Tanagraiet të kthehen në vatrat e tyre shekullore.

“Grimadha”, një emër me origjinë greke thuhet – por që ndoshta vjen prej gjuhës, me origjinë ilire, të cilët u vendosën këtu në vitet 600-630 ps dhe quajtur zonën Gkrimada = rrënojat.

Pak me lart lexuam se mali aty pranë, quhej Grimadha, kjo e permendur edhe nga “Straboni” dhe historianë të tjerë, dhe jo rrënojat e qytetit të vjetër pra në rast se i besojmë historive, shkrimeve dhe wikipedias greeke sipas së cilës se shqiptaret e ardhur ne vitet 600-630, e gjetën këtë qytet të shkatëruar me rrënoja ndaj e quajtën; “Grimadhë = Gërmadhë” ashtu si ende në gjuhën e sotme shqipe, është krejt gabim Fjala gërmadhë sigurisht që është shqipe, por “Grimadh” në gjuhën shqipe ka edhe kuptimin “Mal i ngritur” Grimal, mal i lartëshkëmbor, Skambatari.

Veç kësaj lexuam më sipër se qëndra e kësaj komune është qyteti me emrin “Skimatar” dhe duke ju referuar gjithë emërtimeve të përemendura në lidhje me banorët dhe qytetin “Tana/Gra” i përkasin gjuhës shqipe, por edhe duke parë se ky qytet ndodhet në shpatet e malit te thyer dhe “shkëmbor” sigurisht që edhe emërtimi i këtij vendbanimi buron prej aty, pra kemi; “Skamatar = Skimatar”. Schimatari.

Aleksander Hasanas

Posted on 28 Prill, 2016

Belgjikë: Përurohet libri “THESARI TOPONOMIK DHE GJUHËSOR” - Me autor prof. Shefki K. Selami

Është ky libër një nga studimet e tij më të fundit, botim ky i pas 9 botimesh të tjera të kryera nga prof. Shefki K. Selami.

Në këtë studim autori (prej 599 faqesh) – ofron fillimisht një fjalor mbi disa emra dhe emërtime të lashta, pellazgo-ilire të cilat i trajton edhe etimologjikisht, mandej studimi vijon me fjalë interesante ilire të mbetura nga shqipëtarët në Pakistan, Qafiristan, apo Avganistan.

Për tu realizuar këtë studim autori ka shfrytëzuar Arkivin Shtetëror por edhe Bibliotekën e qytetit të tij Tetova, me qëllimin e vetëm për të nxjerrë në dritë historinë, lashtësinë dhe autoktoninë e popullit shqiptar ndër shekuj …

Një pjesë të rëndësishme në këtë libër zë trajtimi i toponimeve dhe emrave të qyteteve, fshatrave dhe fiseve të vjetra e të lashta, emra të cilat shpeshherë i gjejmë të përshtatura në sllavisht gjatë dyndjeve të tyre barbare në shekujt e 7 -8 pas Krishtit, por dhe në mesjetë prej pushtimit turk. 

    Ky liber u përurua në Qendrën kulturore Vatra, në me një ide të Behar Sinanit, u mbajt përurimi i librit me autor Pr. Dr. Shefki Selimi : “Thesari toponimik dhe gjuhësor”. Përurimi u pasurua me prezencën e historianit Zekoll Ragipi dhe gjuhëtari Albert Nikollaj që dhanë vlerësimet e tyre për këtë vepër shkencore.

Falenderojmë prezencën e gazetarit Rifat Avdiu dhe biznesmenit Përparim Reka, iniciatorët e kanalit televiziv të ri në Belgjikë TVr!

Grupi i valleve Vatra argëtoi të pranishmit si një dëshmi e gjallë e ruajtjës së gjuhës amtare dhe shfaqjen e vlerave më të bukura shqiptare brenda komunitetit tonë në Belgjikë! 

Prof. Shefki Kadri Selami sjell përafrime etimologjike gati gjatë gjithë pjesëve dhe kapitujve të librit të tij – ku vihet re se ndërtimin e fjalës apo zbërthimin e tyrë etimologjikisht e kryen mbi bazën e ndarjes se fjalëve të prejardhura dhe atyre të përbëra në rrokore (njërrokëshe) deri edhe në ndarje të nyjeve parafillestare, parashtesave, dhe prapashtesave të tyre.

Një studim të mirëfilltë dhe plot vlera për lexuesin shqiptar në tërësi dhe në veçanti përgjithë lexuesit e shqiptarëve të Iliridës (Maqedonisë së Veriut) – autori i kushton një kapitull të rrëndësishëm për të gjithë ne, objekteve kulturore dhe historike në Tetovë, e po aty në vijim përmbledh toponimet e katundeve të këtij qyteti e krahinës përreth. 

Me vlërë për lexuesin dhe aq më shumë për studiues të fushave të ndryshme letrare, zë vend në këtë libër dhe “Fjalori me të folmet vendase të Pollogut”, duke përfshirë aty dhe fjalët e përngjitura, të cilat i shtjellon mjaft korekt me ndarjen e tyre, si psh:

Sajeta; Sijeta = Gjithmonë për jetë.

Përmall = Djalë për mall.

Kolaçtore = Femra; gruaja, nusja apo vajza që pregatit kulaçin.

Maxhatore = Guxhiniere

Besatore = Besnike.

Vetullftue = Vetull rrumbullak.

 … e plot fjalë të tjera të përngjitura.

Qershia mbi tortë e këtij studimi vjen përmbledhja e fjalëve të huaja, lokalizmave të cilat e ngarkojnë gjuhën e bukur shqipe.

Autori sjell një studim të veçantë gjithashtu dhe trajton përdorimin e shkronjës ‘M’ para fjalëve shqipe ku vihet re se tek këto fjalë të ndryshme të përdorura kryesisht (në Vicë, Rogle, Derven, Gjermë, Poroj, Xhepisht, etj.) – tek këto fjalë kemi rënien e zanores ‘ë’ dhe zevëndësimi i saj me apostrof (‘) pas përemrit “Më”, si; Psh: tek falët që sjell vetë autori:

M’ngrajti = Më zgjoi, më ngriti.

M’koj = Më ushqeu.

M’kalli = Më vuri zjarrin.

M’dajti = Më ndau.

M’pajki = Më ra

M’trauku = Më (ma) mbylli gojën.

 … e plotë të tjerë shembuj.

Po në këtë studim autori njëjtë si me shkronjën “M’ trajton edhe përdorimin e shkronjës ‘Z/S’ dhe ‘Sh’ para fjalëve shqipe si; Psh: fjalët:

Z’drajtën = Bën dritë, (shndrit).

Z’drip = Ul prej lart poshtë

S’mundi = Nuk mund –et, por edhe, s’mund = i/e sëmurë.

Në pjesën e shtatë të këtij libri do të gjejmë: Fjalë te ndryshme vendase dhe të huaja dhe kuptimin e tyre të trajtuar në formën e një fjalorthi sipas gërmave alfabetike.

Në vijim prof. Shefki K. Selami në pjesën e tetë të këtij libri plot thesare gjuhësore të gjuhës shqipe nuk harron të na sjelle edhe mbi 750 Fjalë të urta dhe të mençme  si pjesë e riteve traditës së hershme Shqiptare.

Po sjellim vetem disa prej tyre si:

 “Mos pshtajn n’bunar të vjetër” me kuptimin mos pështy mikun, Besën e vjetër!

“Nga e thënmija der te bëmja është nji mal i madh”

“Fusha ka saj (sy) mali ka vesh”

“Çilet dera ritet ndera”

“I marri ç’flet nuk din, i urti ç’din nuk flet”

Mandej në pjesën e nëntë autori vijon me afro ~ 100 shprehje frazeologjike, dhe e mbyll librin e tij  me pjesën e dhjetë, ku në të cilën përfshin: Fjalët e huaja që i janë përshtatur gjuhës shqipe si dhe plot fjalë të tjera me origjinë të hershme nga prishqipja të cilat ende janë në përdorim letrar dhe popullor. – Mandej së fundi sjell disa turqizma të cilat kanë mbetur në gjuhën shqipe

Pra ky libër i botuar prej prof. Shefki Kadri Selami, sjell risi, sjell dritë; ndriçim mbi lashtësinë autoktoninë e trojeve tona shqiptare në krejt ilirikun dhe aq më shume në Maqedonine e të madhit Aleksander bir i Filipit dhe Amës së tij tashmë të mirënjohur shqipares: OLIMBIA.

Aleksander Hasanas