Hatianët dhe gjuha e tyre hitite
Hatians dhe gjuha Hattic
Katër mijë e treqind (4300) vjet më parë, ushtria akadiane e mbretit Naram-Sin marshon drejt pllajës anatoliane. Pamba, mbreti i *Hatit, Zipani, mbreti i Kaneshit, Tisbinki mbreti i Kussara, Nur-Dagan mbreti i Purushandës dhe trembëdhjetë mbretër të tjerë nga tokat *Hatti bashkohen kundër sundimit akadian.
Hattianët janë një popull indigjen i Azisë së Vogël, Historia e tyre, historia e perandorisë së Hittitit, është jetëshkurtër dhe jo e dokumentuar mirë. Rreth 2700 BC u vendosën rrugët tregtare midis tokave të Hatit dhe Mesopotamisë. Nga 2500 BC, Hattuš ishte një qytet i fortifikuar mirë dhe qendra e pushtetit të civilizimit Hattian. Rreth vitit 2330 BC, Sargoni i Akadit, gjyshi i Naram-Sinit, pushtoi tokat Hattit, por Hattuš ishte shumë i fortë për të rënë.
Banorët më të hershëm të identifikueshëm të Anadollit veri-qendror janë Hattianët. Ata besohet të kenë banuar pellgun e Kızıl Irmak (Ἅλυς / halys) në Anadollin veri-qendror, duke përfshirë qytetet si Hattus dhe Zalpa, ndërsa Nesitët indo-evropiane ishin në jugun e tire në Cappadocia afër Kanes dhe Kussara.
Gjuha Hattice
Ka rreth 360 fragmente Hattiane, vetëm 15 janë dygjuhësh (dygjuhesore)Hittite-Hattic P. Goedegebuure (2010).
Janë përafërsisht 300 fjalë që kuptojmë ose fjalët që besojmë se kuptojmë. Shih Kashian (2010) por jo të gjitha fjalët nga tire kanë një kuptim të mirëkuptuar – thuhet tek studimet e Oxfordit, instituti studimeve mbi fjalët e lashta (palaeolexicon). Gjithçka që nuk ka mbetur, vjen përmes teksteve fetare të kultit, këndime cilësuar për “Hattili”, që do të thotë në gjuhën e Hatit.
Hattic duhet praktikisht të përdoret si një popull i izoluar. Megjithatë, ka shumë për ta lidhur me gjuhët Kaukazi të Veriut (Abkhaz, Adyghe, Kabardian, Ubykh) Forrer (1919), Dunaevskaja (1960), Diakonoff (1990), Braun (1994), Chirikba (1996) dhe disa tek Kartvelian Shih Girbal (1986) dhe Gabeskiria (1998). Në fakt nuk është një miratim është pranuar gjerësisht.
Struktura e gjuhës Hattiane u ndikua thellësisht në periudhat para historike nga proto-Luwian Goedegebuure (2008).
Në mijëvjeçarin e dytë, BC, perandoria Hiteut themeloi gjuhën indo-evropiane Neçili si gjuhë zyrtare të Shtetit (2011).
Populli vendas vazhdoi të fliste gjuhën e tyre, por kjo nuk zgjati shumë në vitet e dytë të pes. B.CD. Antony (2007).
Ende sot në fjalorin e gjuhës shipe kemi:
BËZAJ jokal. 1. Nxjerr zë ose një tingull; them diçka (zakonisht me mohim). Rrinte e nuk bëzante.
2. I thërres, i bëj zë dikujt; i flas; tregoj. I bëzajti të zotit të shtëpisë. Nuk i bëzajnë-tjetrit me gojë. E dinte duke, po nuk bëzante.
Fjalë kjo e cila tregon se, xë/zë ka edhe kuptimin; frymë/shpirt, nxjerr zë, jeton, ashtu si edhe (le xhë; lëshon zë; lexon. Ndaj në gjuhën hatice-hitite kemi, p'sun = frymëmarje i gjallë.
Ende më e qartë vjen fjala 'hatike-hitite' *pinu = pinjoll , i mbir, i m' biri im pasardhës.
PINJOLL m. 1. Lastar i njomë që del në trung ose në rrëzë të një druri; filiz, njomëz, mitë , pip. Ka lëshuar pinjollë. 2. fig. Pasardhës i drejtpërdrejtë i një familjeje ose një fisi. Pinjoll i një familjeje të vjetër. Pinjolli i fundit i Kastriotëve. Pinjoj të një fisi.
Dhe ajo që vlen të theksojmë është edhe fjala e fundit e kesaj tabele: Zinar = Instrument muzikor , e cila përshtatet mjaft mirë me gjuhën shqipe, Zèna-r; Zinar, zëra -tinguj të akorduar; Zyrna {zër/na, zërnxjer, zërna-t, (gërhet) gërnet, (klarineta)]. – Edhe tek gjuha e lashtë armeniane kemi * ӡnar = zënar ; zëna, zëra; tinguj – mizikor produkt i vrimave të zënë në kallamin e kllarinës -fryrë, gërnetës, *gërnjare.
E kundërta e kësaj tingujve të zëna, të mbyllura (zyrna) kemi tingujt e lira, po ashtu nga vegla muzikore ilire; Lyra Lira, dedikuar yllit më të shndritshëm Lyra i cili u përfaqësua shpesh në hartat e yjeve si një grep ose një shqiponjë që mbante një liri, dhe kështu quhet ndonjëherë edhe Vultur Cadens {shkaba Kadiane} ose Aquila Cadens {shqiponja Kadiane} (“Falling Vulture” ose “Falling Eagle”} – Yll i lirë – i rënë
Ky “yll” këmbën lirisht materiale midis njeri tjetrit me yjet e tjera përeth tij, shpesh herë ato lëshohen, bjenë, shkëputen, në formë të lirë.
